آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

كلمه «نسيان» در آياتی كه خداوند را «فراموش‌كار» معرفی می كند، به معناى فراموشى نيست، بلكه به معناى تناسى و تغافل؛ يعنى به فراموشى سپردن و بى اعتنا بودن است، ولى آنچه در آیات مقابل نفى شده، فراموشى و غفلت است.
امير مؤمنان علی(ع) درباره معناى آيه «نَسُواْ اللهَ فَنَسِيَهُمْ» فرمود: خدا را در دنيا فراموش كردند؛ به اين معنى كه او را اطاعت نكردند و خداوند نيز آنان را در آخرت فراموش كرد؛ يعنى براى آنان پاداشى در نظر نگرفت و آنان در بهره‌مندى از نعمت‌هاى الهى به فراموشى سپرده شدند.

بحثی درباره «فراموش‌كاری خداوند»

دو آيه «فَالْيَوْمَ نَنسَاهُمْ كَمَا نَسُواْ لِقَاءَ يَوْمِهِمْ هَـذَا»(1) و «نَسُواْ اللهَ فَنَسِيَهُمْ»(2) در فراموشكار بودن خداوند ظهور دارد! در حالى كه آيه «وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا»(3) و «لّا يَضِلُّ رَبِّي وَ لَا يَنسَى»(4) آن را نفى و انكار كرده است؛ چگونه مى توان ميان آيات جمع كرد؟

در پاسخ باید گفت: كلمه «نسيان» در دو آيه نخست به معناى فراموشى نيست، بلكه به معناى تناسى و تغافل؛ يعنى به فراموشى سپردن و بى اعتنا بودن است، ولى آنچه در دو آيه بعدى نفى شده، فراموشى و غفلت است.

نسيان در موارد زيادى از كاربردهاى قرآنى به معناى تناسى آمده است؛ مانند «وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى ءَادَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِىَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا»(5)؛ يعنى آدم عهد را به فراموشى سپرد و آن را جدّى نگرفت، نه آنكه فراموش كرد؛ زيرا اگر واقعاً فراموش كرده باشد، معذور است و مستحق مؤاخذه و توبيخ نيست.

امّا معناى «نسيان» در آيه «وَ لَا تَكُونُواْ كَالَّذِينَ نَسُواْ اللهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ»(6) اين است كه آنان حضور خداوند در دنيا را ناديده گرفتند و نسبت به آن تغافل ورزيدند؛ در نتيجه كرامت خويش را هم ناديده گرفتند؛ لذا معناى آيه «قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ ءَايَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَ كَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسَى»(7) اين است كه آيات الهى را پشت سر انداختى و آن را جدّى نگرفتى؛ پس امروز به فراموشى سپرده مى شوى و مشمول عنايت الهى نخواهى بود. در واقع محتواى اين آيه مانند آيه «فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً»(8) است؛ يعنى امر قرآن را كوچك شمردند و نسبت به آن بى اعتنا شدند و آن را به متاع اندك زندگى دنيا فروختند. روشن است كه اين امر نوعى تغافل و تساهل است، نه غفلت و نسيان حقيقى.

همچنين از امير مؤمنان(عليه السلام) درباره معناى «نَسُواْ اللهَ فَنَسِيَهُمْ» سؤال شد، حضرت فرمود: يعنى خدا را در دنيا فراموش كردند؛ به اين معنى كه او را اطاعت نكردند و خداوند نيز آنان را در آخرت فراموش كرد؛ يعنى براى آنان پاداشى در نظر نگرفت و آنان در بهره مندى از نعمت هاى الهى به فراموشى سپرده شدند. عرب نيز گاهى مى گويد: «قد نَسِيَنا فلانٌ فلا يذكرنا»؛ يعنى فلانى ما را فراموش كرده است. امّا معناى جمله «وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا» اين است كه خداوند چيزى را فراموش نمى كند و از هيچ چيز غافل نمى ماند؛ زيرا او «حفيظ» و «عليم» است.(9)