آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) درباره اتّهام معاويه مبني بر شركت حضرت در قتل عثمان فرمودند: «كدام يك از ما دشمنيش نسبت به او بيشتر بود و راه را براى كشتنش هموار ساخت؟ آيا من كه آماده يارى او بودم؛ ولى [ياريم را نپذيرفت] يا کسی که [عثمان] از او يارى خواست و او تأخير كرد تا زندگانيش به سر آمد؟ به خدا سوگند خداوند آنانكه مردم را [از جنگ] باز مى داشتند و كسانى را كه به برادران خود مى گفتند: به سوى ما بياييد به خوبى مى شناسد، هرگز سزاوار نبود كه من از اين موضوع عذرخواهى كنم كه بر عثمان به سبب بدعت هايش، عيب بگيرم و او را به اين خاطر سرزنش كنم. اگر گناه من ارشاد اوست چه بسيار كسانى كه ملامت شده و بيگناهند و گاه فرد خيرخواه براي اصرار در نصيحت متّهم مى شود».

امام علي(علیه السلام) در بخشی از نامه 28 «نهج البلاغه» در پاسخ به يكى از ايرادات يا صحيح تر سفسطه هاى معاويه مى فرمايد: (سپس تو وضع مرا در برابر عثمان يادآور شدى [و مرا بر ترك يارى او سرزنش كردى] حق توست كه با اين گفتار [نادرست] از خويشاوندت دفاع كنى؛ ولى كدام يك از ما دشمنيش نسبت به او بيشتر بود و راه را براى كشتنش هموار ساخت؟ آيا كسى كه آماده يارى او بود؛ ولى [ياريش را نپذيرفت] و از او خواست كه بر جاى خود بنشيند و دست از اين كار بكشد و يا كسى كه [عثمان] از او يارى خواست و او تأخير كرد و مرگ را به سوى او فرستاد تا زندگانيش به سر آمد؟)؛ «ثُمَّ ذَكَرْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِي وَ أَمْرِ عُثْمَانَ، فَلَكَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِكَ مِنْهُ، فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدَى(1) لَهُ، وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ!(2)‏ أَمَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ(3)‏ وَ اسْتَكَفَّهُ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ(4) إِلَيْهِ‏ حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ».
تاريخ اسلام گواهى مى دهد كه نسبتى را كه معاويه به حضرت علي(عليه السلام) داد كه در خون عثمان شركت داشته و يا دفاع لازم را از او نكرده نسبت دروغى بود كه براى فريب مردم ساخته بود و در همين راه از پيراهن خونين عثمان براى برانگيختن توده هاى ناآگاه بر ضد امام علي(عليه السلام) بهره گرفت؛ در حالى كه امام(عليه السلام) كراراً به عثمان نصيحت كرده بود كه اشتباهات خود را اصلاح كند، بيت المال را در ميان بنى اميّه و اطرافيانش تقسيم ننمايد و پست هاى مهم اسلامى را به دست آنها نسپارد و به درد دل مردم گوش فرا دهد كه متأسفانه عثمان هرگز نپذيرفت. امام علي(عليه السلام) به هنگام هجوم توده هاى خشمگين مردم به خانه عثمان، فرزندان خود را براى دفاع از او فرستاد؛ در حالى كه معاويه قدمى براى حمايت از عثمان بر نداشت با اينكه عثمان به او نامه نوشته بود و از او خواسته بود كه با لشگرى از شاميان به دفاع از او برخيزد.
جالب است بشنويد هنگامى كه معاويه بر مسند خلافت نشست، روزى به «ابوالطفيل»، صحابى معروف گفت: تو از قاتلان عثمان نبودى؟ ابوالطفيل گفت: نه، ولى او را يارى هم نكردم. معاويه گفت: چرا يارى نكردى؟ ابوالطفيل گفت: هيچ يك از مهاجران و انصار او را يارى نكردند، معاويه گفت: بر همه آنها واجب بود كه عثمان را يارى كنند. ابوالطفيل گفت: تو با اين لشگرى كه در شام داشتى چرا نيامدى تا او را يارى كنى؟ معاويه گفت: همين كه من امروز خونخواهى او را مى كنم يارى اوست. ابو الطفيل خنديد و گفت: كار تو و عثمان همانند چيزى است كه شاعر مى گويد:
«لا ألْفِيَنَّكَ بَعْدَ الْمَوْتِ تَنْدُبُنِي *** وَ فِي حَيَاتِي مَا زَوَّدْتَنِي زَادِي»
(تو در حيات من هيچ خدمتى به من نكردى ولى بعد از مرگم مى خواهى بر من گريه كنى).(5)
آن گاه امام(عليه السلام) به عنوان تأكيد و توضيح آنچه در جمله هاى قبل آمد مبنى بر اينكه معاويه به دعوت عثمان براى ياريش هرگز گوش نداد و حالا ديگران را سرزنش مى كند، مى فرمايد: (هرگز چنين نيست كه تو مى گويى [و همه كسانى كه در ماجراى عثمان حضور داشتند اين حقيقت را به خوبى مى دانند]. به خدا سوگند [به شهادت قرآن مجيد] «خداوند كسانى كه مردم را [از جنگ] باز مى داشتند و كسانى را كه به برادران خود مى گفتند: به سوى ما بياييد [و خود را از معركه بيرون كشيد] به خوبى مى شناسد»)؛ «كَلَّا وَ اللهِ لَ (قَدْ يَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقِينَ‏(6) مِنْكُمْ وَ الْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلاً)(7)».
مى دانيم اين آيه درباره دو گروه از منافقان است: گروهى كه رسما در ميدان جنگِ احزاب كناره گيرى كردند و ديگران را نيز دعوت به كناره گيرى نمودند و گروه ديگرى كه به برادرانِ مسلمانشان مى گفتند: به سوى ما بياييد و دست از اين پيكار خطرناك برداريد. آنها اهل جهاد و پيكار با دشمن نبودند و جز به مقدار كمى آن هم از روى ريا يا اكراه در جهاد شركت نمى كردند. اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه مزبور اشاره به دو گروه نباشد، بلكه وضع يك گروه را در دو حالت بيان مى كند و اشاره به آن دسته از منافقان است كه وقتى در ميان مجاهدان بوده اند آنها را از جنگ باز مى داشتند و هنگامى كه به كنار مى رفتند ديگران را به سوى خود دعوت مى نمودند.
به هر حال استفاده امام(عليه السلام) از اين آيه شريفه اشاره به اين دارد كه اگر تو (معاويه) در برابر مردم در مورد جريان قتل عثمان پرده پوشى كنى، از خدا مخفى نمى ماند كه وى از تو يارى طلبيد و هرگز به سراغش نيامدى (و از قتل او خوشحال شدى) شايد خلافت به تو برسد.
البتّه معاويه كه يك سياست بازِ حرفه اى بود مى دانست هنگامى كه مهاجران و انصار در برابر شورش مردم بر ضد عثمان سكوت كرده و كمتر كسى از او دفاع مى كند، چنانچه به ميدان بيايد و به دفاع از عثمان بپردازد، مقابل مهاجران و انصار قرار گرفته است و اين معنا براى او در آينده گران تمام مى شود به همين دليل اعتنايى به دعوت عثمان براى يارى نكرد، هرچند به حسب ظاهر با او هم پيمان بود.
در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه آيه شريفه فوق (آيه 18 سوره احزاب) كه درباره موضع گيرى منافقان در برابر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) سخن مى گويد ممكن است مدح ضمنى براى عثمان محسوب شود؛ چون در اينجا او به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) تشبيه شده است.
ولى جمله هاى بعد نشان مى دهد كه اين تشبيه فقط ناظر به تشبيه معاويه به منافقان بوده و به بيان ديگر تشبيه در يك جهت است؛ زيرا امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: (ولى هرگز سزاوار نبود كه من از اين موضوع عذرخواهى كنم كه بر عثمان به سبب بدعت هايى كه [در تقسيم بيت المال و پست هاى كشور اسلامى در ميان نااهلان] گذارده بود، عيب بگيرم و او را به خاطر [اين كارها] سرزنش نمايم. اگر گناه من ارشاد و هدايت او باشد [هيچ مانعى ندارد و اگر به اين كار ملامت شوم افتخار مى كنم] چه بسيار كسانى كه ملامت مى شوند و بى گناهند [و به گفته شاعر] گاه شخص ناصح و خيرخواه از بس اصرار در نصيحت مى كند متهم مى شود)؛ «وَ مَا كُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّي كُنْتُ أَنْقِمُ(8) عَلَيْهِ أَحْدَاثاً(9)؛ فَإِنْ كَانَ الذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَ هِدَايَتِي لَهُ، فَرُبَّ مَلُومٍ لَا ذَنْبَ لَهُ، وَ قَدْ يَسْتَفِيدُ الظِّنَّةَ(10) الْمُتَنَصِّحُ(11)».
امام(عليه السلام) در پايان اين سخن مى فرمايد: (من جز اصلاح ـ تا آنجا كه توانايى دارم، هدفى نداشته و ندارم ـ و توفيق من [در اين كار]، جز به [يارى] خدا نيست. تنها بر او توكل كردم و به سوى او باز مى گردم)؛ «إن أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ، وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ»(12)». بى شك، امام(عليه السلام) از معدود كسانى بود كه از ريختن خون عثمان ممانعت مى كرد و فرزندان خود (امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) را) به دفاع از او تشويق مى نمود.(13)
در كتاب «تاريخ مدينه دمشق» از ابن عساكر آمده است: «هنگامى كه عثمان در محاصره شديد قرار گرفت پيكى به سوى معاويه فرستاد كه فوراً با لشكرى از شام براى يارى من حركت كن. معاويه همراه با دو نفر ديگر سوار بر شتران تندرو شدند و خود را به مدينه رساندند. وى چون بر عثمان وارد شد؛ عثمان سؤال كرد لشكرى با خود آورده اى؟ گفت: نه، پرسيد: چرا؟ گفت: براى اينكه ترسيدم اگر لشكر شام در اين امر دخالت كنند مردم تو را زودتر به قتل رسانند؛ ولى شتران تندرو با خود آوردم تا سه روزه تو را به شام برساند. عثمان خشمگين شد و به معاويه بد گفت و پيشنهاد او را غلط شمرد و معاويه از نزد عثمان خارج شد و به سوى شام بازگشت».(14)
در كتاب «تاريخ طبرى» در حوادث سال 35 هجرى آمده است كه: «شورشيان، عثمان را در محاصره شديدى قرار دادند و همه چيز حتى آب را بر او قطع كردند «وَ قَدْ كانَ يَدْخُلُ بِالشَّيْءِ مِمّا يُريدُ»؛ (حضرت علي(عليه السلام) نيازهاى او را برطرف مى كرد)».(15) نيز در همين كتاب، طبرى مى نويسد: «هنگامى كه شورشيان آب و غذا را بر عثمان قطع كردند، علي(عليه السلام) شديداً ناراحت شد و گفت: اى مردم اين كارى كه شما انجام مى دهيد نه شبيه كار مسلمانان است و نه كافران، آب و غذا را از او قطع نكنيد. روم و فارس حتى با اسيران خود چنين نمى كردند چرا و به چه عنوان او را در محاصره قرار داده و قتلش را حلال مى شمريد؟»(16)، طبرى در ادامه اين سخن مى افزايد: «هنگامى كه جمعيّت به در خانه عثمان حمله بردند، امام حسن(عليه السلام) و بعضى ديگر از فرزندان صحابه آنها را نهى كردند».(17)
ولى از آنجا كه امام(عليه السلام) پيش از اين حادثه بارها از عثمان در برابر كارهاى ناروايش انتقاد مى كرد و كراراً او را نصيحت و ارشاد مى فرمود كه دست از اين اعمال بردارد و در برابر مردم حاضر شود، درد دل مردم را بشنود و به خواسته هاى حق آنها پاسخ گويد. اين امور بهانه اى به دست معاويه و امثال او داد كه تو مردم را به شورش بر ضد عثمان واداشتى. امام(عليه السلام) مى فرمايد: اگر ارشاد و نصيحت كه مصداق بارز امر به معروف و نهى از منكر است گناه محسوب شود من به اين گناه اعتراف مى كنم؛ ولى هيچ مسلمان با ايمانى چنين كارى را گناه نمى داند، بلكه از فرايض مسلّم اسلام بر مى شمرد.(18)