آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

باید توجّه کرد که این مقدّرات و سرنوشت انسان بر اساس اسباب و عللی که «اراده و اختیار بشر» نیز جزئی از آن است، رقم می خورد؛ بنابراین، با وجود تلاش اختیاری انسان مقدراتش تقدیر می شود. ضمن اینکه بخشی از مقدّرات انسان غیر حتمی بوده و قابل تغییر است.

اختیار انسان و تعیین مقدّرات در شب قدر!

مسأله منوط بودن سرنوشت انسان به اعمال اختیاری و کار و تلاش او، موضوعی عقلانی و مورد تأیید آموزه های دینی است. برای مثال می بینیم که خداوند متعال در آیه 39 سوره نجم می فرماید: «وَ أَن لَیْسَ لِلاْنْسانِ إلاّ ما سعى»؛ (انسان بهره اى جز سعى و کوشش خود ندارد. علاوه بر آن در آیه 38 سوره مدثّر می خوانیم: (هر کس در گرو اعمال خویش است)؛ «کُلُّ نَفْس بِمَا کَسَبَتْ رَهینَةٌ».

این در حالی است که در آموزه های دینی سخن از نزول فرشتگان برای تقدیر امور بندگان در شب قدر به میان آمده است؛(1) و شب قدر به عنوان شبی که مقدّرات جهان و انسان، ارزاق و سرآمد عمرها در آن رقم می خورد، معرّفی شده است.(2) برای مثال در آیات سوم و چهارم سوره دخان می خوانیم: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»؛ (ما اين كتاب مبين را در شبى پر بركت نازل كرديم و ما همواره انذار كننده بوده ايم، در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم و تعيين مى گردد).

اکنون این سؤال مطرح گردد که: اگر در شب قدر مقدّرات معیّن می گردد، پس تلاش و اختیار انسان چه معنا و مفهومی دارد؟ و چگونه انسان می تواند با تلاش و کوشش سرنوشت خویش را تغییر دهد؟

معنای لغوی و اصطلاحی «قدر» و «تقدیر»؟

در پاسخ به این سؤال ابتدا و پیش از هر چیز توضیحی را به عنوان مقدّمه راجع به معنای لغوی و اصطلاحی «قدر» و «تقدیر» بیان می کنیم.

«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است و «تقدیر» نیز به معنای اندازه گیری و تعیین می باشد.(3) معنای لغوی تقدیر در سخنی از امام رضا(علیه السلام) نیز بکار رفته و بدان اینگونه اشاره شده است: «تَقْدِيرُ الشَّيْ‏ءِ مِنْ طُولِهِ وَ عَرْضِه‏»(4)؛ (اندازه گیری هر چیز اعم است از طول و عرض آن).

منظور از معنای اصطلاحی «قدر الهی» نیز عبارت است از اینکه خداوند هر مخلوقى را با اندازه، شرایط، خصوصیّات و توان مخصوصی به وجود می آورد.(5) به عبارت دیگر، خداوند برای هر پدیده ای اندازه و حدود کمی و کیفی و زمانی و مکانی خاصّی قرار داده است که تحت تأثیر علل و عوامل تدریجی تحقّق می یابد.

نقش علل و اسباب و اراده انسان در تقدیرات الهى؟

با توضیحات فوق می گوییم تقدیر الهى در شب قدر به وسیله فرشتگان و بر طبق شایستگی افراد، و میزان ایمان عملشان تعیین می شود. یعنى براى هر كس آن چیزی را مقدّر مى كنند كه شایسته آن است؛ یا به تعبیری دیگر، زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده است و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد، بلكه تاكیدى بر آن است.(6)

خداوند متعال بر اساس نظام سراسر حکمت هستی، چنان مقدّر کرده که بین پدیده های جهان روابطی خاص برقرار است؛ برای مثال می بینیم خوردن برخی غذاها بر تقویت حافظه موثر است. اعمال و كردار اختیارى انسان نیز از این قاعده مستثنی نیست و بین عمل و نتیجه آن رابطه مستقیمی وجود دارد. در شب قدر خداوند متعال رفتارهای برآمده از اختیار انسان را می سنجد و تقدیرشان را بر اساس قالبی تعیین می نماید.

بنابراین، بین تقدیر الهى و اختیار انسان، هیچ منافاتى وجود ندارد؛ زیرا در سلسله علل و شرایط موثّر در سرنوشت انسان، اراده او یكى از علل و اسباب است. لذا می گوییم: آنچه در شب قدر مقدّر می گردد به معنای سلب اختیار از آدمی نیست.

امکان تغییر در تقدیر الهی:

علاوه بر آنچه گفته آمد، هرچند سرنوشت و تقدیر انسان بر اساس اعمال گذشته او معیّن می گردد، امّا انسان می تواند با اختیار خود شرایطی را در آینده فراهم کند که سرنوشت جدیدی را رقم زند. در آن زمان خداوند متعال علل و نتایج پیشین را محو می نماید؛ و شرایط و نتایج جدیدی را مقدّر می گرداند. یعنی هیچ منافاتی ندارد امری كه در شب قدر مقدّر شده است، به صورت دیگری تحقّق یابد؛ چون دگرگونی در تقدیر الهی، با تعلّق مشیّت الهی امری ممکن است. چنانكه قرآن در این باره می فرماید: «يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ»(7)؛ (خداوند آنچه را بخواهد محو می كند و مندرج می سازد و ام الكتاب [و لوح محفوظ] در نزد اوست). در این آیه به «لوح محفوظ» یا همان «امّ الکتاب» و همچنین «لوح محو و اثبات» اشاره شده است. هر چند آنچه در «امّ الکتاب» ثبت است ـ یعنی قضا و قدر حتمی ـ تغییر پذیر نیست؛ امّا آنچه در «لوح محو و اثبات» ثبت شده است، ـ یعنی قضا و قدر غیر حتمی ـ قابل تغییر و محو و اثبات می باشد.

آموزه های راهگشا و نورانی اهل بیت(علیهم السلام) نیز بر این حقیقت دلالت دارند که امکان پدید آمدن تغییر در قضا و قدر غیرحتمی الهی وجود دارد. امام صادق(علیه السلام) در تبیین اثرات دعا، در توصیه به یکی از شاگردان خود می فرماید: «الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ بَعْدَ مَا أُبْرِمَ إِبْرَاماً فَأَكْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ كُلِّ رَحْمَةٍ وَ نَجَاحُ كُلِّ حَاجَة»(8)؛ (دعا قضای الهی را بر می گرداند اگر چه قضای الهی محکم شده باشد؛ از این رو زیاد دعا کن که آن کلید هر رحمت و بر آوردن هر حاجت است). پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نیز درباره تأثیر صدقه در زندگی انسان می فرماید: «إِنَّ الصَّدَقَةَ تَدْفَعُ مِيتَةَ السَّوْءِ عَنِ الْإِنْسَانِ»(9)؛ (صدقه، مرگ بد را از انسان دفع می کند). علاوه بر این، در روایت دیگری از امام صادق(علیه السلام) درباره تأثیر صله رحم در سرنوشت آدمی، می خوانیم که: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوَى وَ تُنْمِي الْأَمْوَالَ وَ تُنْسِئُ لَهُ فِي عُمُرِهِ وَ تُوَسِّعُ فِي رِزْقِهِ»(10)؛ (صله رحم اعمال را پاک می کند، بلا را دفع می نماید، اموال را افزایش می دهد، بر طول عمر می افزاید، و رزق را توسعه می دهد).

بنابراین انسان می تواند با تلاش و انجام عمل صالح و امور خیر سرنوشت شایسته ای را برای خود رقم زند و این امر با مقدّراتی که در شب قدر معیّن می گردد منافاتی ندارد.