آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: این گونه نیست که خداوند در همه احوال از رسوایی بدکاران و معصیت کاران جلوگیری و آبروی شان را حفظ کند؛ خدا عیب انسانهای هتّاک(پرده در) و بی پروا را آشکار می کند. ثانیا: اطلاع معصومین و اولیاء از اعمال آدمی نتیجه اثر وضعی گناه می باشد؛ چون گناه هر کس اثری وضعی در نظام تکوین می گذارد که بندگان صالح و متقی خدا قدرت تشخیص چنین آثاری را دارند و علم آنها همیشه از ارائه گزارش ناشی نمی شود. ثالثا: هنگامى که انسان بداند علاوه بر خداوند، پیشوایان محبوبش و برخی از اولیاء الهی نیز می توانند از رفتارهایش مطلع شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى کند و مراقب اعمال خود خواهد بود. رابعا: از آنجا که آن اولیای گرامی از هیچ تلاشی برای کمک به انسان و رشد دادن او کوتاهی نمی کنند علم آنها به اعمال ما برای خود ما مفید خواهد بود. خامسا: انسان ‌هایی که می توانند علم به اعمال انسان داشته باشند، جز آنچه که مطلوب و مرضی الهی است نخواهند دید. خداوند اطلاع از اعمال بندگان را به کسانی عنايت مي کند که محرم اسرار باشند.

در آموزه های اسلامی صحبت از عرضه اعمال آدمی بر اولیای الهی یا امکان رؤیت شدن کارها و ویژگی ها و صفات آدمی برای آنها و حتی برخی عرفا توسط بصیرتی به نام «چشم برزخی» به میان می آید. مگر خداوند «ستّار العیوب» نیست؟ پس چرا طبق آیه 105 سوره توبه که خداوند می فرماید: «فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»، علاوه بر خداوند، پیامبر و گروهی از مومنین نیز اعمال انسان را می بینند؟ یا طبق بیان برخی از روایات، اعمال انسان به ائمه(علیهم السلام) عرضه می گردند؟ از آن گذشته چرا برخی عرفا می توانند با بهره گیری از چشم برزخی، بر حقیقت پنهان آدمیان آکاهی یابند؟ آیا چنین علمی رسوایی به بار نمی آورد و آیا چنین رسوایی هایی با ستّارالعیوبی بودن خداوند منافات نمی یابد؟!

خدا عیب انسانهای هتّاک و بی پروا را آشکار می کند:
پیش از پاسخ به اصل این سؤال می گوییم این گونه نیست که خداوند در همه احوال از رسوایی بدکاران و معصیت کاران جلوگیری و آبروی شان را حفظ کند. ميزان ستار بودن خداوند نسبت به هر كس به تناسب لياقت و شايستگی اش است. بله؛ کسی که با پشیمانی از گناهان خود، با توبه و استغفار از خداوند پوزش می طلبد و برای جبران آن غفلت ها و کارهای ناپسند، تلاش می کند، بی گمان آبرویش نزد خداوند حفظ و نزد هیچ کس رسوا نمی گردد و به تعبیر امام صادق(علیه السلام) در حدیثی بسیار مهم (هرگاه توبه بنده كاملا خالص باشد، خداوند او را چنان دوست می دارد که آثار گناهش را می پوشاند، حتی فرشتگانی را كه مأمور ثبت اعمال او هستند به فراموشی وا داشته مي شوند و به اعضای پيكر او كه شاهد اعمال وی در قيامت اند، دستور داده می شود كه گناهان شان را مستور بدارند و به زمين كه نگاه بر آن كرده و گواه بر عمل او در قيامت است نيز فرمان می دهند كه آن عمل را كتمان كند، به گونه ای كه روز قيامت هنگامی كه در صحنه رستاخيز حضور می يابد، هيچ كس و هيچ چيز بر ضد او گواهی نخواهد داد)؛ «إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً أَحَبَّهُ اللَّه‏ فَسَتَرَ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ يَسْتُرُ عَلَيْهِ قَالَ يُنْسِي مَلَكَيْهِ مَا كَتَبَا عَلَيْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ يُوحِي إِلَى جَوَارِحِهِ اكْتُمِي عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ وَ يُوحِي إِلَى بِقَاعِ الْأَرْضِ اكْتُمِي مَا كَانَ يَعْمَلُ عَلَيْكِ مِنَ الذُّنُوبِ فَيَلْقَى اللَّهَ حِينَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْ‏ءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الذُّنُوبِ».(1)
با این حال کسانی که همواره در پی آشکار کردن عیوب مردم و کاستن حیثیّت و اعتبار دیگران هستند نباید انتظار داشته باشند عیوب خودشان مخفی بماند؛ بی ترديد روزی خداوند آنها را در بين مردم رسوا می کند. امام صادق(عليه السلام) از رسول خدا(صلی الله عليه و آله) نقل می كند كه فرمود: «لَا تَطْلُبُوا عَثَرَاتِ الْمُؤْمِنِينَ فَإِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ أَخِيهِ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ يَفْضَحْهُ وَ لَوْ فِي جَوْفِ بَيْتِهِ»(2)؛ (لغزش هاى مؤمنان را مجویيد، زيرا هر كه لغزش هاى برادر خود را بجويد، خدا دنبال لغزش هاى او برآيد و هر كه خدا دنبال لغزش هايش برآيد، رسوايش سازد گرچه در درون خانه ‏اش باشد.)
از آن گذشته، لطف خداوند در پوشاندن عیوب بندگانش، فقط شامل کسانی می شود که عيب و عمل آنها با سوء اختيار و تكرار عمدی نباشد؛ معقول نیست عدّه‌ ای جسورانه و بی پروا، هر معصیتی را مرتکب شوند و از ظهور و آشکارشدن آن نیز ابایی نداشته باشند و ستّار العیوبی خداوند مانع ظهور عیوب آنها شود. ستّارالعیوب بودن در مراحل اولیّه خطای انسان است تا او فرصت توبه داشته باشد، ولی اگر بی پروایی کرد رسوا می شود. از این رو در برخی از ادعیه مانند دعای کمیل می خوانیم: «اللَّهُم اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَهْتِكُ الْعِصَمَ»(3)؛ (خدايا آن دسته از گناهان مرا ببخش و بيامرز که باعث می گردد، پرده عصمت و صيانت[يعنی ستاريت] کنار رود و رسوا گردم). علامه مجلسی در این باره می نویسد: هتک شدن عصمت ها هنگامی است که شخصی در برخی گناهان اصرار و قصد تداوم و تکرار را داشته باشد. در اين صورت برای آن دو معنا متصوّر است. يکی اینکه خداوند توفيق عبادت و بندگی و حفاظت و صيانت از گناه را از او بر می دارد و او را به شيطان و هوای نفسش وا می گذارد. معنای ديگر اينکه خداوند پرده ستّاريّت و عيب پوشی خود را از چنين بنده گستاخی بر داشته، تا رسوا گردد.(4)

بعداز بیان این مقدمه، به سراغ اصل سؤال می رویم و می گوییم اینکه در آموزه ها و روایات اسلامی می خوانیم که اعمال خیر و شر ما بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) ائمه(علیهم السلام) عرضه می شود یا اولیاء الهی و عرفا می توانند از آنها مطلع شوند، منافاتی با ستار بودن خداوند پیدا نمی کند. در ادامه می کوشیم دلیل این امر را ذیل چند نکته بررسی کنیم.

اطلاع معصومین از اعمال آدمی در نظام تکوینی عالم، امری طبیعی است:
در نظام تکوینی عالم که با تدبیر خداوند بر اساس پدید آمدن معلول ها و مسببات بعداز فراهم آمدن علل و اسباب شان عمل می کند، این دو اتفاقی که ذیلا ذکر می شوند، لا جرم رخ می دهند:
1.آثار وضعی داشتن گناهان و معاصی آدمی: اعمال و گفتار ما انرژی های مختلفی هستند که هرگز محو و نابود نمی شوند.(5) بنابراین هر رفتار ناصواب آدمی اثری در پیرامون خود به جای می گذارد که لاجرم توسط حس گرهای برخی از انسان های وارسته و متقی رصد می شود.
2.قابل تشخیص بودن آثار وضعی گناهان برای بندگان صالح خداوند: هر کسی که با تربیت و تهذیب دینی و ریاضت شرعی در این دنیا روح خود را از لجام مادی اش آزاد کند، به اندازه قدرت ایمان و تقوایی که در خود پرورش می دهد، نفوذ بصیرت در تشخیص دقیق پدیده های عالم – که اثر وضعی گناهان هم جزئی از آنهاست – می یابند. در حدیثی از امام علی(علیه السلام) در باره تأثیر عفاف در پرورش و رشد روحی آدمی نقل شده است که فرموده اند: «لَكَادَ الْعَفِيفُ أَنْ يَكُونَ مَلَكاً مِنَ الْمَلَائِكَة»(6)؛ (نزدیك است انسان عفیف فرشته ای از فرشتگان الهی گردد.) بدیهی است کسی که چنین مرتبه والایی در معنویت پیدا می کند، می تواند با چشم بصیرت خود از آثار وضعی گناهان و معاصی دیگران مطلع گردد. اهل بیت(علیهم السلام) نیز به خاطر برخورداری از بالاترین مراتب رشد معنوی، بیشترین تسلط را بر نظام تکوین دارند لذا بیشتر از دیگران به آثاری که اعمال هر کس بر روی خود شخص و محیط اطراف او می گذارد علم پیدا می کنند. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که: «خداوند در هر قریه اى ستونى از نور براى امام نصب مى کند که مى تواند تمام اعمال اهل آن قریه را به وسیله آن ببیند.(7) به همین ترتیب، دیگر اولیاء و عرفا نیز نسبت به تهذیب دینی و رشد روحی شان می توانند از اعمال انسان مطلع شوند. بدیهی است اطلاع چنین اشخاص مقدسی از آثار گناهان که در ظاهر موجب رسوایی گناهکاران نزد آن معصومین گرامی و اولیای الهی می شود، هیچ منافاتی با ستار بودن خداوند پیدا نمی کند زیرا چنین اتفاقی نتیجه مستقیم اعمال و کارهای شخص گناهکار است نه اینکه آن حضرات و اولیاء و عرفا در زندگی او تجسسی کرده باشند. به همین خاطر است که آدمی خودش باید مواظب آشکار نشدن معاصی اش و منتشر نشدن آثار وضعی آنها به صورت وسیع باشد.

توجه به اطلاع معصومین(علیهم السلام) و اولیای الهی از اعمال آدمی، جنبه های پیشگیرانه و تربیتی ای در رفتار آدمی دارد:
درباره دیده شدن اعمال انسان ها توسط خداوند و اولیای الهی در آیه 105 سوره توبه صریحا می فرماید: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى‏ عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛ (و بگو: عمل كنيد، خدا و پيامبرش و مؤمنان اعمال شما را خواهند ديد و شما به نزد داناى نهان و آشكار بازگردانده مى ‏شويد و او شما را از اعمال تان آگاه خواهد كرد). این آیه با اعلام قبلی موضوع نظارت خداوند و معصومین(علیهم السلام) بر اعمال انسان، به او هشدار می دهد که باید مواظب اعمال خود باشد و این موضوع مانند برچسب هایی است که در فروشگاه های زنجیره ای، خبر از نصب دوربین های مدار بسته در آن محیط می دهد. بدیهی است که وجود این دستگاه های ثبت و ضبط اعمال آدمی چه تأثیر پیشگیرانه و تربیتی ای در رفتار آدمی دارند. در واقع هنگامى که انسان بداند علاوه بر خداوند که همه جا با او است پیامبر(صلی الله علیه وآله) و پیشوایان محبوبش همه روز یا همه هفته از هر عملى که انجام مى دهد در هر نقطه و هر مکان، اعم از خوب و بد همه آگاه مى شوند و علاوه بر آن، برخی از اولیاء و عرفای پیرامونش نیز می توانند از پنهان ترین رفتارهایش مطلع شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى کند و مراقب اعمال خود خواهد بود.(8) حدیثی از امام باقر(علیه السلام) وجود دارد که به همین نکته اشاره می کند: «انَّ الاعمَال تُعْرَضُ عَلَى نَبِیِّکُمْ کُلَّ عَشِیَّهِ الْخَمِیسِ فَلیَستح اَحَدُکُمْ ان تُعْرَضُ عَلَى نَبِیِّهِ الْعَمَلُ الْقَبِیحُ»(9)؛ (تمامى اعمال‌ شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه‌ مى شود، بنابراین باید از اینکه عمل زشتى از شما بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) عرضه شود شرم کنید).

اطلاع معصومین(علیهم السلام) زمینه کمک به شخص معصیت کار و اصلاح رفتار او:
مشخصا درباره اطلاع پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و ائمه اهل بیت(علیهم السلام) از اعمال ناپسند آدمی باید گفت این اطلاع نه تنها موجبات رسوایی او و مظلوم واقع شدنش را در دستگاه تکوین الهی فراهم نمی آورد، بلکه نوعی کمک به او نیز محسوب می شود. خداوند هم از جهت تکوینى انسان را چنان آفریده است که بسیارى از عیب هایش پنهان است و هم از جهت تشریعى دستور داده مردم‌ عیب هاى همدیگر را بپوشانند.(10) ولی حضرات معصومین از آنجا که وظیفه دارند هر کس را به اندازه قابلیتش برای کمال یاری کنند(11) بایستی از همه اعمال و رفتارهای او اطلاع کامل یابند تا بتوانند با پوشاندن عیوب و اصلاح اعمالش، در دنیا و آخرت از شقاوت نجاتش دهند. درست همانند پزشکی که برای کمک به درمان مریض خود، باید از همه جوانب بیماری او – حتی جنبه های پنهان بیماری مریض که به اطلاع عموم مردم نمی رسد – مطلع گردد.
در همین راستا می بینیم در بسیاری از احادیثی که در آنها به آگاهی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) از اعمال انسانها اشاره شده، بر جنبه های یاری گرانه آن ذوات معصوم برای انسان های تاکید شده است. به عنوان مثال در روایتى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم که شخصى به خدمتش عرض کرد براى من و خانواده ام دعایى فرما، آن امام فرمود مگر من دعا نمى کنم؟ «وَ اللَّهِ اِنَّ اَعْمَالَکُمْ لَتُعْرَضُ عَلَیَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ قَالَ فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ فَقَالَ لِی اَ مَا تَقْرَاُ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُوْمِنُونَ‌ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالِبٍ»(12)؛ (بخدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه مى شود [و همواره آنچه خیر و صلاح شماست را از خدامی خواهم]. راوى این حدیث مى گوید این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: آیا کتاب خداوند عز و جل را نمى خوانى که می گوید: «عمل کنید خدا و پیامبرش و مومنان عمل شما را مى بینند»؟! به خدا سوگند منظور از مومنان على بن ابى طالب [و امامان دیگر از فرزندان او](علیهم السلام) مى باشد). نیز در روایتی دیگر و از قول پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) خطاب به اصحابش می خوانیم: «هم حیات من براى شما خیر است و هم مرگ من! پرسیدند مى دانیم زندگى شما براى ما خیر است اما مرگتان چطور؟ فرمود: اعمال‌ شما بر من عرضه‌ مى شود و من برایتان استغفار مى کنم).(13)
این احادیث به ما می گویند که اطلاع اولیای الهی از اعمال ناپسند آدمی نه تنها موجب رسوایی او و مظلوم واقع شدنش در دستگاه تکوین الهی نمی شود بلکه - از آنجا که آن اولیای گرامی از هیچ تلاشی برای کمک به انسان و رشد دادن او کوتاهی نمی کنند – از جهاتی او را به کمال نیز می رساند.

علم به اعمال انسان به هر کسی نمی رسد:
فارغ از بحث هایی که ارائه شد ، باید در نظر داشت که: انسان ‌هایی که به این مرتبه و درجه از قدرت نفس رسیده ‌اند که شاهد اعمال انسان باشند، جز آنچه که مطلوب و مرضی الهی است نخواهند دید. بنابراین صرف علم به باطن برای افراد کمال یافته، عیوب مستور و پنهانی افراد آشکار نخواهد شد. چشم برزخی و اطلاع از اعمال بندگان را خداوند به هر کسی نمی دهد بلکه به کسانی عنايت مي کند که محرم اسرار الهی باشند، ظرفيت تحمل آن را داشته باشند، جايگاه استفاده از آن را بدانند و جز با اذن خدا و اطمينان از رضايت او از آن استفاده نکنند؛ لذا آنها نیز خود برخوردار از صفت ستّاریّت هستند و هیچگاه اراده ای بر خلاف اراده خدا نمی کنند.