آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد جوزی بغدادی (508 ـ 597 ق) معروف به «ابن جوزی» از دانشمندان مهم اهل سنت است که کتاب‌های فراوانی در زمینه های مختلف علوم اسلامی مثل تفسیرقرآن، حدیث، اخلاق، رجال، صحابه شناسی، سیره نبوی و تاریخ اسلام نوشته که مورد توجه و استناد متاخران قرار گرفته است. ابن جوزی در بغداد متولد شد و در همانجا وفات یافت و بنا به گزارش ذهبی او از نوادگان ابوبکر می باشد. وی مانند سایر حنابله حشویه که سلفی و اهل ظاهر هستند و فقط به ظواهر آیات و روایات اعتنا و استناد می کنند، با فلسفه و علوم نظری مخالف بود. او مثل برخی تراجم نویسان و علمای اهل سنت، اعتقاد به تشیع را دلیل بر ضعف راوی می دانست و از جمله کسانی است که با شیعیان دشمنی و کینه مخصوصی داشته و با تشیع به عنوان بدعت مبارزه می کرد؛ به طوری که همه علمای شیعه بغداد را از منبر منع کرد. ابن جوزی برخی مطالب را در فضیلت ولایت علی بن ابی طالب (ع) نقل کرده که خوشایند ذهبی و دیگر پیروان ابن تیمیه نبوده است.

ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد جوزی بغدادی (508 ـ 597 ق) معروف به «ابن جوزی» یکی از دانشمندان مهم و قابل توجه اهل سنت است که کتاب‌های فراوانی در زمینه های مختلف علوم اسلامی مثل تفسیرقرآن، حدیث، اخلاق، رجال، صحابه شناسی، سیره نبوی و تاریخ اسلام نوشته که مورد توجه و استناد متاخران قرار گرفته است. ابن جوزی در بغداد متولد شد و در همانجا وفات یافت و بنا به گزارش ذهبی او از نوادگان ابوبکرمی باشد. ابن جوزی واعظی چیره دست و نافذ الکلام بود که حتی وزرا، خلفا، و بزرگان زمان وی در مجالس موعظه و سخنرانی او حاضر می شدند.
مذهب و عقیده ابن جوزی:
وی از علمای حنبلی به شمار می رود و کتابی نیز در مناقب احمد بن حنبل نیز نوشته است. البته گرایش‌هایی به ابوحنیفه و مذهب او داشته که این امر موجب شده تا عده‌ای از مورخان مثل ذهبی او را به حنفی بودن و معتقد بودن به عقاید اشاعره متهم سازند. او گفته است که ابن جوزی و عده‌ای دیگر از علمای حنابله در مذهب خود مضطرب شده و انحرافاتی داشته اند. به طوری که گاهی متمایل به مذهب اهل سنت است و گاهی متمایل به مذهب جهمیّه. وی مانند سایر حنابله حشویه که سلفی و اهل ظاهر هستند و فقط به ظواهر آیات و روایات اعتنا و استناد می کنند، با فلسفه و علوم نظری مخالف بود و ادعا داشت که انسان قدرت درک حقایق امور را ندارد و هر مسلمان واقعی فقط باید به آنچه که در قرآن و حدیث آمده است بی چون و چرا ایمان داشته باشد.
ابن جوزی مثل سایر تراجم نویسان و علمای اهل سنت، اعتقاد به تشیع را دلیل بر ضعف راوی دانسته و با عبارت‌هایی مثل «کان یمیل الی الرفض» یا «الی التشیع»، «کان یرمی بالاعتزال و الرفض»، «یتظاهر فی الغلو و الرفض»، «و لا یعظم بیت الخلافه»، خواسته است که راویان شیعه را تضعیف و رد کند. و البته او از جمله کسانی است که با شیعیان دشمنی و کینه مخصوصی داشته و با تشیع به عنوان بدعت مبارزه می کرد. به طوری که همه علمای شیعه بغداد را از منبر منع کرد.
اساتید ابن جوزی:

ابن جوزی پس از رشد در بغداد به برخی از شهرهای عراق، شام و حجاز سفر کرده و از حضور برخی اساتید مهم آن شهرها بهره برده و اساتید بسیاری را ملاقات کرده است که فهرست کامل آن توسط شخصی به نام «عبید بن محمد بن عباس اسعردی» (622 ـ 692 ق) تحت عنوان «مشیخه القاضی ابن الجوزی» نوشته شده و خودش بیش از هشتاد نفر را فهرست کرده است.
برخی از اساتید او از این قرار است: ابوالبرکات انماطی، ابوالیمن کندی، یحیی بن محمد بن هبیره ذهلی شیبانی، بزاز بغدادی، دباس رحبی، معمر اصفهانی، ابوغالب بغدادی، ابوغانم اصفهانی، ابو علی همدانی معروف به بدیع، ابوعبدالله مقری بغدادی، و ابوالمعالی صفار.
شاگردان ابن جوزی:
 او شاگردان زیادی نیز در حدیث و تاریخ تربیت کرده بود و غالب علمای حنبلی و حنفی در زمان وی از او بهره گرفته اند. برخی از شاگردان وی عبارتند از:
1 ـ فرزند خودش «محیی الدین ابوالمحاسن بن عبدالرحمن بن جوزی» که کتاب‌های مهمی مثل «معادن الابریز فی تفسیرالکتاب العزیز، المذهب الاحمد فی مذهب احمدبن حنبل، و الایضاح فی الجدل» تالیف کرده است؛
2 ـ شمس الدین یوسف سبط ابن جوزی که نوه دختری ابن جوزی است که تالیفات مهمی مثل مرآه الزمان فی تاریخ الاعیان در تاریخ و سیره داشته است.
3 ـ فخرالدین علی بن احمد مقدسی صالحی حنبلی معروف به ابن البخاری (595 ـ 690 ق) که ابن جوزی به او اجازه حدیث داده است. او شخصی است که مورد اعتماد ابن تیمیه و سایر حنابله سلفی بوده و او را فراوان ستایش کرده اند. اما با توجه به تاریخ ولادت او و زمان وفات ابن جوزی که دو سال تفاوت داشته است امکان ندارد که رابطه استاد و شاگردی میان آنها برقرار بوده باشد؛
4 ـ ابوالحسن محمد بن احمد بن عمر بن الحسین بن الخلف بغدادی؛
5 ـ ابوعبدالله محمد بن عبدالله مقری اندلسی که تحت تاثیر تعلیمات اخلاقی استادش، کتابی با عنوان «نسیم الصبا» در زمینه موعظه و اخلاق نوشته است؛
6 ـ وعدّه دیگری مثل ابن النجار، دبیثی، زین العابدین بن عبدالدائم، احمد بن ابوالخیر، قطب الدین احمدعصرونی، تقی الدین اسماعیل بن ابی الیسر.
کتاب های ابن جوزی:
وی کتاب‌های فراوانی نیز در زمینه های مختلف مذهب سلفی مثل تاریخ، تفسیر و حدیث نوشته است. مهم ترین آثار او از این قراراست: 1 ـ المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم که در نوزده جلد به چاپ رسیده است؛ 2 ـ الاذکیاء و اخبارهم؛ 3_ الوفا بفضائل المصطفی؛ 4 ـ تلقیح فهوم اهل الآثار فی مختصر السیر و الاخبار؛ 5 ـ شذور العقود فی تاریخ العهود؛ 6_ النصر علی مصر؛ 7 ـ کشف مشکل الصحیحین که در شرح صحیح بخاری و صحیح مسلم می باشد؛ 8_مناقب عمر بن الخطاب؛ 9_ مناقب احمدبن حنبل؛ 10 ـ المغنی فی علم القرآن که هشتاد و یک مجلد بوده است؛ 11_ مناقب الشافعی؛ 12 ـ مناقب الحسن البصری؛ 13 ـ و همچنین مناقب چندین تن از دانشمندان، صوفیه و عرفای مهم دوره اسلامی مثل ابراهیم بن ادهم، سفیان ثوری، معروف کرخی، سعید بن مسیب، فضیل، بشر حافی، و رابعه «دختر وی» و مادرِ سبط ابن جوزی است؛ 14 ـ زاد المسیر فی علم التفسیر در چهار مجلد؛ 15 ـ جامع المسانید در هفت مجلد؛ 16 ـ التحقیق فی احادیث التعلیق؛ 17 ـ المنفعه فی المذاهب الاربعه؛ 18 ـ منهاج الاصابه فی محبه الصحابه؛ 19 ـ الاحادیث الرائقه. و بسیاری از کتاب‌ها در زمینه تاریخ و سیره و همچنین فقه و اصول فقه که به بیش از سیصد عنوان می رسد.
جایگاه ابن جوزی:
آثار ابن جوزی، به ویژه المنتظم منبع بسیار مهم و اساسی برای علمای اهل سنت در زمینه تاریخ اسلام، صحابه شناسی، رجال و حدیث بوده است و مورخان مهمی مثل ابن کثیر، ذهبی و ابن حجر عسقلانی غالب مطالب کتاب‌هایشان را از آثار او برگرفته و البته در بسیاری موارد نیز به شرح و نقد مطالب و نظرات وی پرداخته اند. مثلا ذهبی نظرات او درباره راویان و محدثان را معتبر ندانسته و گفته است که او راویان موثق و قوی را که کسی در توثیق و قوت آنها تشکیک نکرده بدون هیچ سند و پشتوانه ای، تضعیف و انکار نموده است.
توصیفات مبالغه آمیزی درباره او صورت گرفته است به طوری که حتی صدای علمایی مثل ذهبی را نیز به اعتراض بلند کرده است. او می گوید: «مبالغه های دیگران در توصیف ابن جوزی که از مسیر اعتدال سلفیه خارج شده است گزاف و بی اساس می باشد». البته اعتراض های شخصی مثل ذهبی که پیرو سرسخت ابن تیمیه است چندان معتبر نیست؛ زیرا صحت و عدم صحت سخنان علما را فقط با توجه به عقاید ابن تیمیه می سنجد. و ابن جوزی برخی مطالب را در فضیلت ولایت علی بن ابی طالب (علیه السلام) نقل کرده که خوشایند ذهبی و دیگر پیروان ابن تیمیه نبوده است.