آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، معروف به شیخ طوسی و ملقب به «شیخ الطائفه» (385 ـ 460 ق) یکی از ارکان مهم مذهب شیعه در زمینه های مختلف علمی مثل حدیث، تاریخ، فقه، کلام، رجال، و تفسیر به شمار می رود. او در طوس متولد شد و پس از رشد در آن دیار در سن بیست و سه سالگی (یعنی در سال 408ق) برای ارتقای دانش خود و استفاده از محضر اساتید برجسته زمان خود به بغداد سفر کرد. شیخ طوسی پس از گرفتاری‌ها و فتنه های بغداد به نجف اشرف رفت و در نجف اشرف حوزه علمیه ای تاسیس نمود که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان گردید و در جوار حرم امام الموحدین علی بن ابی طالب(ع) در گذشت.

ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، معروف به شیخ طوسی و ملقب به «شیخ الطائفه» (385 ـ 460ق) یکی از ارکان مهم مذهب شیعه در زمینه های مختلف علمی مثل حدیث، تاریخ، فقه، کلام، رجال، و تفسیر به شمار می رود. او در طوس متولد شد و پس از رشد در آن دیار در سن بیست و سه سالگی (یعنی در سال 408ق) برای ارتقای دانش خود و استفاده از محضر اساتید برجسته زمان خود به بغداد سفر کرد.

ابن اثیر در حوادث سال 499 می نویسد: «بین شیعه و سنی بغداد اختلافاتی که از اواخر سال 444 قمری بروز کرده بود، شدت گرفت و دسته هایی از ترکان نیز در تعصّبات شرکت جسته، در نتیجه بسیاری از خانه های محله کرخ بغداد که مسکن شیعیان بود، طعمه آتش شد و با خاک یکسان گردید. در سال 449 خانه ابو جعفر [شیخ] طوسی فقیه امامی در کرخ به دست متعصبّان غارت شد». شیخ طوسی پس از گرفتاری‌ها و فتنه های بغداد به نجف اشرف رفت و در نجف اشرف حوزه علمیه ای تاسیس نمود که بزرگترین حوزه علمیه در میان شیعیان گردید و در جوار حرم امام الموحدین علی بن ابی طالب(ع) در گذشت.

او در سیر تحولات علمی خود از محضر اساتید فراوانی از جمله اساتید بزرگ عراق بهره برد و به مقام مرجعیت عام رسید. او که رشد یافته و تربیت گشته مکتب کلامی و فقهی شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی بود، در غالب نظرات و آثارش به نشر و ترویج اندیشه های این دو استاد بزرگ شیعه پرداخته و در لابلای مطالب آنها، نظرات و ابتکارات ویژه خود را نیز آورده است.
اساتید شیخ طوسی:
1ـ شیخ مفید، که به مدت پنج سال از محضر او استفاده کرد؛ 2ـ ابن غضائری، به مدت سه سال؛ 3ـ سید مرتضی علم الهدی به مدت بیست و هشت سال که شیخ طوسی بیشترین بهره‌های علمی در زمینه کلام، حدیث، فقه، و اصول را از محضر درس وی برده و اندیشه های او را به قرون بعدی انتقال داده است؛ 4ـ شیخ ابو عبد الله احمد بزّاز معروف به ابن عبدون و ابن حاشر (م 423ق)؛ 5ـ احمد بن محمد بن موسی معروف به ابن صلت اهوازی؛ 6ـ ابوالحسن علی بن احمد بن محمد بن ابی جید؛ 7ـ قاضی ابو طیب طبری حویری؛ 8ـ ابوالحسین صفار؛ 9ـ ابو علی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس معروف به ابن حمامی بزاز؛ 10ـ احمد بن ابراهیم قزوینی؛ 11ـ ابو عبدالله حسین بن ابراهیم قزوینی؛ 12ـ قاضی ابوالقاسم علی تنوخی.

شیخ طوسی از حضور برخی از اساتید بزرگ اهل سنت نیز بهره برده است که حائز اهمیت می باشد مثل: ابوالحسین بن سوار مغربی؛ ابو علی ابن شاذان؛ ابو منصور سکری، محمد بن سنان.

او علی رغم زندگی پر فراز و نشیب خود شاگردان زیادی را تربیت کرده بود که بیشتر آنها از مجتهدان تراز اول جهان تشیع به شمار می روند و نظرات آنها در فقه پس از قرن ششم مورد توجه قرار گرفته است.
شاگردان شیخ طوسی:
1ـ ابوعلی بن محمد بن حسن طوسی فرزند خود شیخ طوسی؛ 2ـ قاضی عبدالعزیز ابن برّاج طرابلسی؛ 3ـ ابوبکر احمد بن حسین بن احمد نیشابوری؛ 4ـ ابو طالب اسحاق بن محمد بن حسن بن حسین بابویه قمی؛ 5ـ ابو الخیر برکه بن محمد بن برکه الاسدی؛ 6ـ تقی الدین ابن نجم الدین؛ 7ـ ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه قمی معروف به حُسکا؛ 8ـ حسین بن فتح واعظ بکر آبادی جرجانی؛ 9ـ ابو صمصام عمادالدین ذوالفقار بن محمد مروزی.
تعداد شاگردان شیخ به بیش از چهل نفر می رسد که بیشتر آنها از تاثیرگزاران در علوم اسلامی بودند.

منزلت و مقام شامخ شیخ طوسی:
شیخ طوسی در همه علوم اسلامی مثل حدیث تفسیر، تاریخ رجال، اصول، کلام، فقه و سیره چنان تسلطی داشت که تا بیش از یک قرن کسی از علمای شیعه توان ارائه نظر در برابر نظرات او را نداشت تا اینکه شیخ سدیدالدین محمود بن حسن حِمّصی رازی (495 ـ 605ق) در ری و حله به این مسئله خاتمه داد و به نقد و بررسی نظرات شیخ طوسی پرداخت و پس از وی شاگردش ابن ادریس حلی روش نقدی استاد را در پیش گرفت.
عظمت شخصیت شیخ چنان زیاد است که علمای شیعه و سنیّ در تحسین وی لب به سخن گشوده اند به طور مثال عماد الدین طبری درباره وی گفته است: «اگر صلوات بر انسان‌ هایی غیر از انبیاء(ع) جایز بود، بر شیخ طوسی صلوات می فرستادم». همچنین علامّه سید مهدی بحرالعلوم که خود از پیشوایان مکتب جعفری و از با تقواترین علمای جهان اسلاممی باشد، در مورد وی می گوید: «محمد بن حسن طوسی، سرآمد طائفه امامیه و پرچمدار شریعت اسلام و پیشوای فرقه شیعه بعد از ائمّه معصومین (سلام الله علیهم) است. او در آنچه متعلق به دین و مذهب است، مورد اعتماد ماست. او محقق اصول و فروع و تهذیب کننده معقول و منقول است. شیخ الطائفه ما و رئیس شیعه علی الاطلاق است».
نظرات شیخ طوسی به ویژه مطالب رجالی و تاریخی او حتی مورد توجه دانشمندان اهل سنت مثل یاقوت حموی واقع شده و مطالب او را به عنوان نظر صحیح علمی قبول و نقل کرده اند. و مورخان مهم اهل سنت مثل ذهبی او را از دانشمندان بسیار بزرگ بر شمرده اند.

او از پیشگامان دفاع از حریم عقاید و علوم اهل بیت پیامبر اکرم صلوات الله علیهم اجمعین به شمار می رود که علاوه بر مقابله با دشمنان شیعه، برای ایجاد همگرایی و وحدت مسلمانان تلاش های فراوانی انجام داد و کتاب های زیادی برای این منظور تالیف نمود. گستره دانش وی در علوم اسلامی به گونه ای است که نظراتش بر فقه، کلام، رجال و تفسیر علمای شیعه (لا اقل تا چهار یا پنج قرن بعد از او) سایه افکنده است. زیرا او در همه این دانش ها صاحب تالیف بوده و بسیاری از میراث گذشتگان را حفظ نموده است.
کتاب های شیخ طوسی:
1ـ «تهذیب الاحکام» که کتاب حدیثی بوده و شیخ طوسی آن را در شرح کتاب «المقنعه» شیخ مفید نوشته است. این کتاب از مهمترین منابع حدیثی شیعه و سومین کتاب از کتب اربعه به شمار می رود.

2ـ «الاستبصار» فیما اختلف من الاخبار که یکی از مهمترین کتب حدیث شیعه و چهارمین کتاب از کتب اربعه به شمار می رود .

3ـ «الخلاف فی الاحکام» یا «مسائل الخلاف» که کتابی فقهی و استنباطی است و برای روشن کردن مواضع اختلاف مذاهب پنجگانه و ادله آنها نوشته شده است.

4ـ «الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد» که کتابی اعتقادی است و از مهمترین منابع کلام شیعه در قرن پنجم به شمار می رود.

5ـ «الفهرست فی اسماء مولفی الشیعه» که کتاب رجالی درباره دانشمندان و راویان بزرگ شیعه از زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تا زمان خودش می باشد.

6ـ «رجال الشیعه» که همچنین شرح مختصری درباره راویان شیعه است.

7ـ «التبیان فی تفسیرالقرآن» که از نخستین تفاسیر مفصل قرآن کریم به شمار می رود.

8ـ «تلخیص الشافی» که به عنوان خلاصه ای از کتاب بسیار ارزشمند استادش سید مرتضی درباره امامت نوشته است.

9ـ «الغیبه» که کتاب حدیثی و تحلیلی درباره غیبت امام عصر ارواحنا فداه می باشد.

10ـ «النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی»، که کتابی فقهی و استنباطی است.

11ـ «تمهید الاصول» که به عنوان شرح [بخش عقائد] کتاب جمل العلم و العمل استادش سید مرتضی علم الهدی نوشته است.

12ـ «عدّه الاصول» که در زمینه اصول دین (کلام) و اصول فقه شیعه تالیف کرده است.

13ـ «الامالی» یا المجالس که احادیثی را در مجالس مختلف بر شاگردانش املاء کرده است.

14ـ «الجمل و العقود فی العبادات» که آن را به درخواست شاگردش ابن براج تالیف کرده است.

15ـ «المبسوط فی الفقه» که جمیع ابواب فقهی را به طور استنباطی در آن آورده است.

آثار شیخ طوسی در حدود پنجاه اثر بسیار مهم است.