آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ابوالقاسم على بن حسین بن موسى بن محمد بن ابراهیم معروف به سید مرتضى و علم الهدى و ملقب به نقیب الطالبیین، ذو المجدین، قاضى القضاه و... . (355 ـ 436 ق) از نوادگان امام موسى کاظم و امام زین ‌العابدین (علیهما السلام) و از بزرگترین و موثرترین دانشمندان تشیع در تاریخ اسلام است. وى تقریباً در همه دانش‌های رایج زمان خود مثل فقه، اصول فقه، حدیث، تفسیر، کلام، ادبیات عرب و تاریخ اسلام تبحر و تخصص کامل داشت. علم الهدى در بغداد چشم به جهان گشود و در همان شهر که مرکز علوم اسلامى بود به رشد و تعالى رسید و در همانجا وفات کرد.

ابوالقاسم على بن حسین بن موسى بن محمد بن ابراهیم معروف به سید مرتضى و علم الهدى و ملقب به نقیب الطالبیین، ذو المجدین، قاضى القضاه و... . (355 ـ 436 ق) از نوادگان امام موسى کاظم و امام زین ‌العابدین (علیهما السلام) و از بزرگترین و موثرترین دانشمندان تشیع در تاریخ اسلام است. او برادر کوچک سید رضى بود و پس از وى به عنوان نقیب آل ابى طالب شناخته شد. وى تقریباً در همه دانش‌های رایج زمان خود مثل فقه، اصول فقه، حدیث، تفسیر، کلام، ادبیات عرب و تاریخ اسلام تبحر و تخصص کامل داشت. علم الهدى در بغداد چشم به جهان گشود و در همان شهر که مرکز علوم اسلامى بود به رشد و تعالى رسید و در همانجا وفات کرد.

لقب علم الهدى:
ماجراى لقب یافتن او به «علم الهدى» در منابع تاریخ این گونه است که: «وزیر خلیفه عباسى قادر بالله مریض شد و در خواب على بن ابى طالب (علیه السلام) را دید که به او فرمود: از علم الهدى درخواست کن سوره فاتحه را برایت بخواند تا از مرض خلاصى و شفا یابى. او از محضر امام پرسید که علم الهدى کیست؟ ایشان فرمود همان على بن حسین موسوى». اما سید مرتضى زیر بار این لقب نمى رفت تا اینکه خلیفه، با شنیدن این قصه به او نامه اى نوشت تا فرمایش جد بزرگوارش را قبول نماید و او پذیرفت و از این رو در میان مردم به «علم الهدى» شهرت یافت.

وى اساتید فراوانى را درک کرده بود و از حضور برخى از آنها به همراه برادرش سید رضى بهره برد.
اساتید سید مرتضى:
1 ـ ابن نباته سعدى، 2 ـ شیخ مفید معروف به ابن معلم که ماجراى شاگردى او و برادرش سید رضى در محضر این استاد بزرگ تشیع بسیار جالب است که درحالات سید رضى به آن اشاره شده است. 3 ـ ابوعبدالله مرزبانى، 4 ـ ابوالقاسم عبیدالله بن عثمانبن یحیى؛ 5 ـ ابوالحسن على بن محمد کاتب؛ 6 ـ احمد بن محمد بن عمران کاتب؛ 7 ـ ابوالقاسم دقاق معروف به ابن جنبقا؛ 8 ـ حسین بن على بن الحسین بن بابویه معروف به ابو عبدالله قمى برادر شیخ صدوق است.
او شاگردان زیادى نیز تربیت کرده بود بویژه اینکه به همراه برادرش سید رضى دار العلمى را تاسیس کرده بودند و معارف اهل بیت (علیهم السلام) را تعلیم مى دادند.
شاگردان سید مرتضى:
1 ـ شیخ الطایفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى؛ 2 ـ ابویعلى سلاّر بن عبدالعزیز دیلمى، 3 ـ ابوصلاح تقى الدین بن نجم حلبى، 4 ـ قاضى ابوالقاسم عبد العزیز ابن برّاج، 5 ـ ابوالفتح محمد بن على کراجکى، 6 ـ ابو عبدالله حسین بن عقبه بصرى، 7 ـ احمدبن على بن قدامه، 8 ـ ابو صمصام ذوالفقار بن معبد حسنى، 9 ـ ابویعلى محمد بن حسن جعفرى، 10 ـ جعفر بن محمد دوریستى، 11 ـ احمد بن حسین خزاعى، 12 ـ ابو الحسن محمد بُصروى.
اثر گذاری سید مرتضی:
سید مرتضى یکى از اثر گذارترین متکلمان و فلاسفه شیعه است که توانسته با مهارت و زیرکى عالمانه اش به علوم اسلامى سامان و ساختار عقلى و شرعى (شیعى) بدهد به گونه اى که مهم ترین اساتید و شخصیت هاى مکاتب فقهى، اصولى، کلامى، حدیثى، و تفسیرى تشیع از دامان علمى او و شاگردانش بر خاسته و تاریخ علوم اسلامى را تحت سلطه علمى خود قرار داده اند. او در زمان خود با همه مکابت فقهى و عقیدتى اسلام درگیر بود و به انتقاد و اصلاح اندیشه اسلامى مشغول بود. البته دشمنانى از میان اهل سنت داشت که حتى منزل و کتابخانه اش را هم به آتش کشیده بودند.
جایگاه علمى و اجتماعى سید مرتضى:
جایگاه علمى و اجتماعى سید مرتضى چنان والا است که حتى دانشمندان اهل سنت نیز به تمجید و تعریف از او پرداخته اند اما با این حال متعصبان اهل سنت مثل ابن خلکان، ابن کثیر، ذهبى و ابن جوزى نتوانسته اند کینه تاریخى خود بر ضد تشیع را کتمان کنند و فقط به این دلیل که او شیعه بوده است به دشنام گویى و عیب تراشى بر ضد او دست زده اند.
اگرچه نتوانسته اند هیچ نکته اى را به عنوان ضعف یا اشکال بر او وارد کنند. در مقابل بعضى از بزرگان خوش انصاف اهل سنت مثل ثعالبى و ابن اثیر (صاحب الکامل فى التاریخ) او را بسیار ستوده اند.
سید مرتضى کتاب‌های فراوانى تالیف کرده که بسیارى از آنها مفقود شده است؛ اما تعداد اندکى از کتاب‌های او در دست است که همین مقدار جایگاه رفیع علمى او را به جهانیان مى نمایاند.
کتاب های سید مرتضی:
1 ـ الشافى فى الامامه که آن را در ردّ مبحث امامت کتاب المغنى فى الکلام قاضى عبدالجبار نوشته است که به قول یاقوت حموى کتابى به این استحکام و قوّت در زمینه امامت (البته تا زمان حموى) تالیف نشده است. این کتاب مورد توجه معاصران و متاخران سید مرتضى اعم از شیعه و سنى قرار گرفته و توسط شیخ طوسى تلخیص گشته و شرح شده است. البته این کتاب توسط شیخ ابوالحسین بصرى معتزلى نقض شده که به امر سید مرتضى توسط شاگردش سلاّر ابطال گشته است. 2 ـ الذخیره فى علم الکلام که همچنین مورد توجه متکلمان اسلامى قرار گرفته و توسط شاگردانش و سایر متکلمان شیعه شرح و تلخیص هاى فراوانى بر آن نوشته شده است. 3 ـ جمل العلم و العمل که در زمینه کلام، اصول فقه و فقه است و توسط شاگردش شیخ طوسى با نام تمهید الاصول تلخیص شده است؛ 4 ـ مجموعه جوابات المسائل که بیش از ده مجموعه پاسخ به سوالات است که از نواحى و اشخاص گوناگون به سوى او روانه گشته بود مثل جوابات المسائل المصریات، الناصریات، الصیداویه، الرسیه و الرازیه، 5 ـ دیوان الشریف المرتضى که داراى بیش از بیست هزار بیت شعر بسیار غنى و پر محتوا است و توسط برخى از علماى اسلام شرح و تفسیر شده است مثل شرح ابوحکیم عبدالله خبرى، (م 476 ق) 6 ـ تنزیه الانبیاء و الائمه، 7 ـ الانتصار فى ما انفردت به الامامیه فى المسائل الفقهیه، 8 ـ انقاذ البشر من الجبر و القدر، 9 ـ تقریب الاصول، 10 ـ امالى التفسیر معروف به غرر الفرائد و درر القلائد، 11 ـ کتاب الثامنین، 12 ـ الرد على المنجمین، 13 ـ الرد على اصحاب العدد، 14 ـ الرد على یحیى بن عدى، 15 ـ المحکم و المتشابه، 16 ـ الملخص فى اصول الدین، 17 ـ المقنع فى الغیبه، 18 ـ المعرفه فى اعجاز القرآن، 19 ـ مسائل الخلاف فى الفقه، 20 ـ الحدود و الحقایق که در آن به شرح و توضیح اصطلاحات فنى علم کلام پرداخته است; 21 ـ المسائل الباهره فى العتره الطاهره، 22 ـ الذریعه الى اصول الشریعه، 23 ـ رسائل الشریف المرتضى حاوى شصت رساله که در چهار مجلد بوده، به چاپ رسیده است.