آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بزرگان اخلاق با استناد به روایات، «صبر» را به 3 شاخه تقسیم کرده اند: 1- «صبر بر اطاعت» که ايستادگى در برابر دشواری های اطاعت از فرمان خداست. همچون نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى و ... . 2- «صبر بر معصيت» که ايستادگى در برابر شعله هاى سركش شهوات و هيجان هاى برخاسته از هوا و هوس است. 3- «صبر بر مصيبت» و منظور از آن این است كه انسان در طول زندگى، در برابر حوادث دردناكى مانند از دست دادن عزيزان، خسارت هاى عظيم مالى و ... صبر و شكيبايى را از دست ندهد.

در بسيارى از گفتار و نوشتار علماى اخلاق و بزرگان اسلام، «صبر» به سه شاخه تقسيم شده است:
1. صبر بر اطاعت؛
2. صبر بر معصيت؛
3. صبر بر مصيبت؛
منظور از «صبر بر اطاعت»؛ ايستادگى در برابر دشواری های اطاعت از فرمان خداست. اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى، همانند خمس و زكات و همچنين صبر و شكيبايى در برابر مشكلات اطاعت اوامر استحبابى كه دامنه گسترده اى دارد. منظور از «صبر بر معصيت»؛ ايستادگى در برابر شعله هاى سركش شهوات و هيجان هاى برخاسته از هوی و هوس است كه اگر چنين نباشد، طوفان شهوات و هوس ها تمام ايمان و تقوا و پاكى و صدق و صفا و ... را از بين مى برد. و منظور از «صبر بر مصيبت»؛ آن است كه انسان در طول زندگى، در برابر حوادث دردناكى مانند از دست دادن عزيزان، خسارت هاى عظيم مالى، به خطر افتادن آبرو و حيثيت اجتماعى، گرفتارى در چنگال بيمارى هاى صعب العلاج و افتادن در دام دوستان ناباب و شركاى خائن و حكومت ظالم و گاه همسران فاسد و ... صبر و شكيبايى را از دست ندهد.
بزرگان اخلاق، اين تقسيم سه گانه را از روايات اسلامى گرفته اند؛ همانند روايتى كه از پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله) نقل شده است: «اَلصَّبْرُ ثَلاثَةٌ، صَبْرٌ عَلَى الْمُصيبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى الْمَعْصِيَةِ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَى المُصيبَةِ حَتَّى يَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزائِهَا، كَتَبَ اللّهُ لَهُ ثَلاثَ مِأَة دَرَجَة مَا بَينَ الدَّرَجَةِ اِلَى الدَّرَجَةِ كَما بَينَ السَّمَاءِ اِلَى الاَرضِ، وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَةِ كَتَبَ اللّهُ لَهُ سِتَّ مِأَةِ دَرَجَة، مَا بَينَ الدَّرَجَةِ اِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَينَ تُخُومُ الْاَرضِ اِلَى الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَعْصيةِ كَتَبَ اللّهُ لَهُ تِسْعَ مِأَةِ دَرَجَة مَا بَينَ الدَّرَجَةِ اِلىَ الدَّرَجَةِ كَمَا بَينَ تُخُومِ الاَرْضِ اِلَى مُنْتَهَى الْعَرْشِ»(1)؛ (صبر بر سه گونه است: صبر بر مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصيت. كسى كه صبر بر مصيبت كند و آن را با شكيبايى و صبر جميل تحمل نمايد، خداوند سيصد درجه برايش مى نويسد كه فاصله ميان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمين است و هر كس صبر بر اطاعت كند، خداوند ششصد درجه برايش مى نويسد كه فاصله هر يك با ديگرى همانند فاصله انتهاى زمين تا عرش خداست. و هر كس صبر بر معصيت كند، خداوند نهصد درجه برايش مى نويسد كه فاصله هر يك با ديگرى، همانند فاصله منتهاى زمين تا منتهاى عرش خداست). از تعبيرات اين حديث، استفاده مى شود كه صبر بر معصيت مهم تر از همه است و صبر بر اطاعت در مرحله دوّم و صبر بر مصيبت در مرحله سوّم قرار دارد. اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در حديثى ديگر، بعد از آن كه ايمان را بر چهار ستون قرار داده كه ركن اوّل آن صبر، ركن دوّم آن يقين و ركن سوّم آن، عقل و ركن چهارم آن جهاد است، مى فرمايد: «وَ الصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى اَرْبَعِ شُعَبٍ، عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ»(2)؛ (صبر چهار شعبه دارد، اشتياق، ترس، زهد و انتظار). سپس در شرح آن مى فرمايند: «كسى كه اشتياق بهشت داشته باشد، از شهوات و هوس هاى سركش به كنار مى رود و آن كسى كه از آتش دوزخ بترسد، از محرّمات دورى مى گزيند و كسى كه زهد بر دنيا داشته باشد، مصيبت ها را ناچيز مى شمرد و كسى كه در انتظار سرانجام نيك باشد، براى انجام نيكی سرعت مى گيرد». با اندكى دقت روشن مى شود كه هدف امام(عليه السلام)، در اين بيان، شرح انگيزه هاى صبر و استقامت است نه شاخه هاى آن. نظير حديث فوق كه از پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله) نيز نقل شده است.(3)