آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«توكّل» مانند ساير فضايل اخلاقى اسباب و سرچشمه‏ هاى متعدّدى دارد كه عمده ‏ترين آنها، ايمان و يقين به ذات پاك خدا و صفات جمال و جلال اوست. در واقع هنگامى كه انسان به علم اليقين از قدرت و علم خدا با خبر باشد و جهان را صحنه الطاف بيكران الهى ببيند به يقين به او توكّل مى ‏كند، خويش را به او مى ‏سپارد، در كاستى‏ ها و مشكلات به دامان لطف او چنگ مى ‏زند و پيروزى نهايى را پس از به كارگيرى تلاش هاى خود از خدا مى‏ خواهد.

«توكّل» مانند ساير فضايل اخلاقى، اسباب و سرچشمه‏ هاى متعدّدى دارد ولى مى ‏توان گفت: عمده ‏ترين اسباب توكّل، ايمان و يقين به ذات پاك خدا و صفات جمال و جلال اوست. هنگامى كه انسان به علم اليقين از قدرت و علم خدا با خبر باشد و در پهنه هستى همه چيز و همه كس را ريزه ‏خوار خوان نعمت او بداند و به مفهوم «لَا مُؤَثِّرَ فِى الْوُجُودِ الَّا اللَّه» آشنا باشد، روح و جان و دل خويش را در گرو اين امر بداند و جهان را صحنه الطاف بيكران الهى ببيند، به يقين به او توكّل مى‏ كند، خويش را به او مى‏ سپارد، در كاستى‏ ها و مشكلات به دامان لطف او چنگ مى‏ زند و پيروزى نهايى را (پس از به كارگيرى تلاش هاى خود) از خدا مى‏ خواهد. و به تعبير ديگر توكّل ميوه شجره «توحيد افعالى» است، همان شجره مباركه ‏اى كه ريشه آن ثابت و شاخه‏ هايش بر فراز آسمان هاست و هر زمان ميوه‏ هاى تازه‏ اى بر شاخسار آن ظاهر مى ‏شود كه از مهم ترين آنها ميوه توكّل است! در آيات قرآن و احاديث اسلامى نيز مكرّر به اين جمله اشاره شده از جمله: در هفت آيه از قرآن مجيد، جمله «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» آمده است؛ يعنى افراد با ايمان تنها بر خدا بايد تكيه كنند، اين تعبير مكرّر به خوبى رابطه ميان ايمان و توكّل را آشكار مى ‏سازد. امام اميرمؤمنان علي(عليه السلام) نيز مى ‏فرمايد: «التَّوَكُّلُ مِنْ قُوَّةِ الْيَقِينِ»(1)؛ (توكّل زاييده قوّت و يقين است!) و در تعبير ديگرى مى ‏فرمايد: «اَقْوَى النَّاسُ ايِمَاناً اكْثَرُهُمْ تَوَكُّلًا عَلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ»(2)؛ (آن كس كه ايمانش قوى ‏تر است توكّلش بر خداوند سبحان بيشتر خواهد بود!) و در حديثى از «اصْبَغِ بْنِ نباته» از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) مى‏ خوانيم كه در سجده چنين مى ‏فرمود: «وَ اَتَوَكَّلُ عَلَيْكَ تَوَكُّلَ مَنْ يَعْلَمُ اِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٍ»(3)؛ (بر تو توكّل مى‏ كنم توكّل كسى كه مى‏ داند تو بر هر چيز توانا هستى). اين نكته قابل توجّه است كه معمولاً افراد ترسو و جبان اهل توكّل نيستند چرا كه توكّل، ظلمت ترس و جُبن را از روح و جان انسان برطرف مى‏ سازد. اگر اين مسئله را هم بشكافيم باز به همان مسئله يقين و ايمان قوى مى‏ رسيم؛ زيرا هر قدر ايمان قوى‏ تر شود، ترس و جُبن از انسان دورتر مى‏ گردد. اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه مطالعه پيامدهاى توكّل و آثار مثبت آن و بررسى حالات متوكّلان على اللَّه و تاريخچه زندگى آنان، روح توكّل را در انسان قوى ‏تر و اين شجره طيّبه را در وجود او بارورتر مى‏ سازد.(4)