آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در کلام امام علی(ع)، کسانی که در زمره اولياء الله درآيند و يا در صف متوكّلان قرار گيرند، با خداوند انس پیدا کرده و او مشكلات شان را برطرف مى كند، دلهایشان به سوی خداوند مشتاق می شود و هرگز در برابر مشكلات و مصائب زانو نمى زنند و آرامش و اعتماد خود را از دست نمى دهند. ایشان مى فرمايد: «اگر غربت آنها را به وحشت اندازد ياد تو مونس تنهايى آنهاست و اگر مصائب و مشكلات، بر آنان فرو بارد به سوى تو پناه مى آورند، زيرا مى دانند زمام تمام امور به دست تو و سرچشمه همه آنها در اختيار تو است».

امام(عليه السلام) در آغاز خطبه 227 نهج البلاغه با اين دعاى روح پرور و انسان ساز رو به درگاه خدا آورده و عرضه مى دارد: (پروردگارا! تو براى دوستانت بهترين مونسى و براى كسانى كه بر تو توكّل كنند آماده ترين حلاّل مشكلات)؛ «اَللَّهُمَّ إِنَّكَ آنَسُ(1)الانِسِينَ لاِوْلِيَائِكَ، وَ أَحْضَرُهُمْ بِالْكِفَايَةِ لِلْمُتَوَكِّلِينَ عَلَيْكَ».
اشاره به اينكه كسانى كه واجد اين دو صفت باشند؛ يعنى در زمره اولياء الله در آيند و يا در صف متوكّلان قرار گيرند، مشمول اين نعمت بزرگ خواهند شد كه انسشان با خدا است و خداوند مشكلات آنها را برطرف مى كند. به اين ترتيب امام(عليه السلام) در ضمن مناجات با پروردگار درس انسان سازى هم مى دهد. از آنجا كه حل مشكلات منوط به آگاهى بر آنهاست در ادامه اين سخن مى افزايد: (تو درون آنها را مى بينى و از ضمير آنان آگاهى و از اندازه بينش عقلهاى آنها با خبرى، اسرار آنان بر تو مكشوف و قلوبشان سخت به تو مشتاق است)؛ «تُشَاهِدُهُمْ فِي سَرَائِرِهِمْ، وَ تَطَّلِعُ عَلَيْهِمْ فِي ضَمَائِرِهِمْ، وَ تَعْلَمُ مَبْلَغَ بَصَائِرِهِمْ. فَأَسْرَارُهُمْ لَكَ مَكْشُوفَةٌ، وَ قُلُوبُهُمْ إِلَيْكَ مَلْهُوفَةٌ(2)». آرى! خداوند از سرائر و ضمائر همه آگاه است، چرا كه او به ما از خود ما نزديك تر است، چنان كه مى فرمايد: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسَانَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ».(3)
تفاوت ميان سرائر و ضمائر ممكن است از اين جهت باشد كه سرائر معمولا به حالات اخلاقى گفته مى شود و ضمائر به نيّاتى گفته مى شود كه انسان در دل مى پروراند و به دنبال آن حركت مى كند. گاهى اين دو واژه به معناى يكديگر نيز استعمال مى شوند. بصائر جمع بصيرة به معناى بينش است كه معمولا به بينش عقلى و فكرى اطلاق مى شود. در هر حال اين تعبيرات نيز افزون بر تكميل مفهوم اين دعا پيامى براى همه انسانها دارد و آن، اينكه در همه حال مراقب ظاهر و باطن و نيّات و اعمال خويش باشند، زيرا خداوند متعال از همه آنها با خبر است. اسرار درون آنان بر خداوند مكشوف و نياتشان آشكار است. جمله «قُلُوبُهُمْ إِلَيْكَ مَلْهُوفَةٌ»؛ (دلهاى آنان به تو مشتاق است) نتيجه ايمان و معرفت و توكل آنها بر خداست. هر چه علم و ايمان نسبت به او بيشتر باشد اشتياق انسان نسبت به آن مبدأ رحمت و محبّت و كرم، افزون مى گردد.
آنگاه در ادامه اين سخن به اين نكته اشاره مى كند كه اولياء الله و متوكّلان هرگز در برابر مشكلات و مصائب زانو نمى زنند و آرامش و اعتماد خود را از دست نمى دهند، مى فرمايد: (اگر غربت آنها را به وحشت اندازد ياد تو مونس تنهايى آنهاست و اگر مصائب و مشكلات، بر آنان فرو بارد به سوى تو پناه مى آورند، زيرا مى دانند زمام تمام امور به دست تو و سرچشمه همه آنها در اختيار تو است)؛ «إِنْ أَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ آنَسَهُمْ ذِكْرُكَ، وَ إِنْ صُبَّتْ عَلَيْهِمْ الْمَصَائِبُ لَجَؤُوا إِلَى الاِْسْتِجَارَةِ بِكَ، عِلْماً بِأَنَّ أَزِمَّةَ الاُْمُورِ بِيَدِكَ، وَ مَصَادِرَهَا عَنْ قَضَائِكَ».
در واقع همه اين حالات و صفات از اعتقاد به توحيد افعالى ناشى مى شود و نشان مى دهد اگر اين شاخه توحيد در درون جان انسان بارور شود چه ثمرات گرانبهايى دارد، نه در برابر مشكلات احساس تنهايى مى كند و نه در تنهايى احساس غربت.(4)