آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از منظر امام علی(ع) نشانه هاي تقوای حقیقی عبارت است از: خضوع در برابر اوامر و نواهي الهي، توبه در برابر گناه، خشوع در برابر عمل به وظايف، بيمناك شدن به منظور اطاعت از حق، نيكي كردن بخاطر يقين داشتن به مرگ، پذيرش عبرت هنگام دادنِ درس عبرت، حذر كردن هنگام بر حذر شدن، ايستادن هنگام منع از نافرماني خدا، بازگشت عملي به سوي خدا هنگام اجابت زباني، برداشتن گام عملي هنگام تصميم گرفتن به پيروي از پيشوايان دين و چشم باز كردن هنگام نشان دادن حقايق به او، و ...

امام علی(عليه السلام) در فرازی از خطبه 83 نهج البلاغه مى فرمايد: (تقواى الهى پيشه كنيد، تقواى كسى كه چون [اوامر و نواهى الهى را] بشنود، خضوع كند [و در برابر آن تسليم شود])؛ «فَاتَّقُوا اللهَ تَقِيَّةَ مَنْ سَمِعَ فَخَشَعَ».
(و چون گناه كند [عذر تقصير به پيشگاه خدا آورد] و اعتراف كند [و در مقام توبه بر آيد])؛ «وَ اقْتَرَفَ(1)فَاعْتَرَفَ».
(و چون خاشع گردد [به وظايف خود] عمل كند)؛ «وَ وَجِلَ فَعَمِلَ».
(و چون بيمناك شود، به اطاعت حق مبادرت نمايد)؛ «وَ حَاذَرَ فَبَادَرَ».
(و چون [به مرگ و لقاى پروردگار] يقين كند، نيكى نمايد)؛ «وَ أَيْقَنَ فَأَحْسَنَ».
(و هر گاه درس عبرت به او بدهند، عبرت پذيرد)؛ «وَ عُبِّر فَاعْتَبَرَ».
(و هر زمان او را [از اعمال خلاف] بر حذر دارند، حذر كند)؛ «وَ حُذِّرَ فَحَذِرَ».
(و اگر [از نافرمانى خدا] منعش كنند، باز ايستد)؛ «وَ زُجِرَ فَازْدَجَرَ».
(و آنگاه كه به زبان، اجابت [دعوت حق] كند، در عمل به سوى او باز گردد)؛ «وَ أَجَابَ فَأَنَابَ».
(و چون باز گردد، توبه كند)؛ «وَ رَاجَعَ فَتَابَ».
(و چون تصميم به پيروى [از پيشوايان دين] گيرد، به دنبال آنان گام بردارد)؛ «وَ اقْتَدَى فَاحْتَذَى(2)».
(و چون [حقايق را] به او نشان دهند [چشم باز كند و] ببيند)؛ «وَ أُرِيَ فَرَأَى».
در اين «دوازده» جمله كوتاه و بسيار پر معنا، جلوه هاى تقوا به خوبى نشان داده شده است. تقوا تنها ادّعا نيست و تنها پرهيز از ناپاكى ها نمى باشد. تقوا از شنيدن سخنان روح پرورِ مناديان حق، شروع مى شود و قلب و جان در برابر آن خاضع مى گردد؛ نخست در مقام توبه بر مى آيد و در برابر حق به گناهان خويش، اعتراف مى كند، سپس خوف الهى او را به سوى عمل مى فرستد و با سرعت در اين راه گام برمى دارد؛ به مقام يقين مى رسد و آثارش در اعمال او ظاهر مى گردد؛ از حوادث تاريخى و آنچه با چشم خود مى بيند، عبرت مى گيرد و از هشدارها درس مى آموزد؛ گوش به امر و نهى الهى دارد و دعوت حق را اجابت مى كند؛ اگر لغزشى پيدا كند، راه توبه پيش مى گيرد و همواره گام در جاى گام هاى رهبران الهى مى گذارد؛ چشم مى گشايد و حقايقى را كه به او در مسير راه نشان مى دهند، به خوبى مى بيند.
در ادامه اين توصيف جالب و زيبا مى فرمايد: (كسى كه با سرعت در طلب حق حركت كند و از نافرمانى ها بگريزد)؛ «فَأَسْرَعَ طَالِباً وَ نَجَا هَارِباً» (در نتيجه، ذخيره اى به دست آورد، باطن خويش را پاكيزه كند، آخرت را آباد سازد، توشه اى براى روزِ حركت به سوى مقصد، هنگام حاجت و منزلگاه نياز، با خود بردارد و پيشاپيش خود، به سراى جاودانيش بفرستد)؛ «فَأَفَادَ ذَخِيرَةً وَ أَطَابَ سَرِيرَةً وَ عَمَّرَ مَعَاداً وَ اسْتَظْهَرَ(3)زَاداً، لِيَوْمِ رَحِيلِهِ وَ وَجْهِ سَبِيلِهِ وَ حَالِ حَاجَتِهِ وَ مَوْطِنِ فَاقَتِهِ وَ قَدَّمَ أَمَامَهُ لِدَارِ مُقَامِهِ».
در واقع اينها جلوه هاى ديگرى از تقواست كه انسان را با شتاب به دنبال حق مى فرستد و گناه گريزى را در او زنده مى كند و جهت به دست آوردن زاد و توشه، براى منزلگاه ابدى و روز نياز و درماندگى بسيج مى كند.
در ادامه اين سخن، بار ديگر دعوت به تقوا فرموده و در يك نتيجه گيرى روشن مى فرمايد: (اى بندگان خدا! تقواى الهى پيشه كنيد در راستاى هدفى كه شما را براى آن آفريده)؛ «فَاتَّقُوا اللهَ عِبَادَ اللهِ جَهَةَ مَا خَلَقَكُمْ لَهُ(4)».
به يقين، آفرينش انسان هدفى داشته: «أَيَحْسَبُ الاِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى»(5)؛ (آيا انسان گمان مى كند بى هدف رها مى شود!) و به يقين دست يابى به هدف آفرينش، بدون تقوا حاصل نمى شود؛ هدف اين بوده كه انسان در مسير بندگى خدا گام بردارد و به جوار قرب الهى برسد و هر روز مشمول رحمت و صاحب كمال تازه اى شود؛ واضح است پيمودن اين راه، تنها با بال و پَرِ معرفت و تقوا ميسّر است.
سپس توضيح بيشترى داده، مى فرمايد: (از مخالفت فرمانش بر حذر باشيد! آنچنان كه به شما هشدار داده)؛ «وَ احْذَرُوا مِنْهُ كُنْهَ(6)مَا حَذَّرَكُمْ مِنْ نَفْسِهِ».
تعبير به «كُنْه» اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه در برابر هشدارهاى الهى تنها به ظواهر قناعت نكنيد و صورت را بر معنا مقدّم نداريد؛ بلكه به عمق اين هشدارها برسيد و رضا و خشنودى خدا را بطلبيد.
در پايان، آثار پربار تقوا را بيان كرده، مى فرمايد: (بدين وسيله استحقاق آنچه را به شما وعده داده است، پيدا كنيد كه وعده او صادق و قطعى است و به اين طريق از وحشت روز رستاخيز در امان بمانيد)؛ «وَ اسْتَحِقُّوا مِنْهُ مَا أَعَدَّ لَكُمْ بِالتَّنَجُّزِ(7)لِصِدْقِ مِيعَادِهِ وَ الْحَذَرِ مِنْ هَوْلِ مَعَادِهِ» تعبيرات امام(عليه السلام) در اينجا، اشاره به آياتى مانند آيه 9 سوره مائده است كه مى فرمايد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلوُا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجَرٌ عَظيِمٌ»؛ (خداوند به آنها كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، وعده آمرزش و پاداش عظيمى داده است) و آنچه در آيه 15 سوره آل عمران آمده كه مى فرمايد: «لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاَنْهَارُ»؛ (براى كسانى كه تقوا پيشه كرده اند، در نزد پروردگارشان باغ هايى است از بهشت كه نهرها از پاى درختانش مى گذرد).(8)