آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«صبر» در اسلام نوعى فرهنگ و دانش است و در قرآن و احادیث مورد توجه زياد قرار گرفته و بسیاری از خيرات و درجات الهی منوط به صبر دانسته شده است. حتی خداوند در چندین جا پیامبر(ص) را توصیه به صبر می کند. خود پیامبر(ص) نيز صبر را نصف ايمان دانسته و امام صادق(ع) نيز صبر را نسبت به ايمان به منزله سر نسبت به بدن معرفي كرده است. علماء نيز نصف ایمان را صبر و نصف دیگر را یقین می دانند.

صبر در اسلام خود نوعى فرهنگ و دانش است؛ دانشى كه بايد آموخت، بايد در مواضع مختلف آن را تكرار كرد تا مثل هر صفتى براى انسان ملكه شود.
در قرآن و احاديث «صبر» بسيار مورد مدح و مجد قرار گرفته و صابران متصّف به صفاتى شده اند. در قرآن بيش از هفتاد مرتبه اين صفت پسنديده ذكر شده و نوزده مرتبه خطاب به خود پيامبر(صلی الله علیه و آله) شده كه صبر را پيشه خود سازد و بسيارى از خيرات و درجات مبتنى بر صبر و ثمره آن شمرده شده است.
براى نمونه، قرار دادن بنى اسرائيل به عنوان پيشوا و هدايتگر را به خاطر صبر دانسته است: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا»(1) و نيز فرموده: «وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا».(2) و همچنين اجر صابران را بواسطه صبر آنها بى حساب قرار داده: «إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ»(3) و غير اين آيات از آيات وارده در مورد صبر.
همچنین در روايات بسياری این مفهوم مورد توجه قرار گرفته است؛ امام صادق(عليه السلام) مى فرمايند: «اَلصَّبرُ مِنَ الْاِيمَانِ بِمَنزَلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الجَسَد فَاِذَا ذَهَبَ الرَّأسُ ذَهَبَ الجَسَدُ كَذَلِكَ اِذَا ذَهَبَ الصَّبرُ ذَهَبَ الاِيمَانُ»؛ (صبر نسبت به ايمان به منزله سر نسبت به بدن است، پس زمانى كه سر مى رود، بدن هم مى رود، همينطور وقتى صبر مى رود، ايمان هم مى رود).
و نيز در روايتى ديگر آن حضرت فرمودند: «وقتى مؤمن داخل قبرش شد، نماز در طرف راست و زكات در طرف چپ او قرار گرفته و اعمال نيك او سايه بان او مى شود و صبر در گوشه اى قرار مى گيرد، وقتى دو ملك سؤال كننده مى آيند صبر به نماز و روزه و اعمال نيك گويد: رفيق شما نزد شما است اگر از يارى او عاجز شديد من نزد او [يعنى بنده مؤمن] هستم».
در حديث جالبى آن حضرت فرمودند: «ما صابريم و شيعه هاى ما صابرتر از ما هستند. گفته شد چگونه صابرتر از شما هستند؟ فرمود: زيرا ما صبر مى كنيم بر آنچه مى دانيم؛ ولى شيعيان ما صبر مى كنند بر آنچه نمى دانند».
رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «اَلصَّبْرُ نِصْفُ الْاِيمَانِ»؛ (صبر، نصف ايمان است). اگر سؤال شود معنى نصف ايمان بودن صبر چيست؟ مي گوييم غزالى در كتاب خود «احياء العلوم» دو وجه براى اين روايات ذكر كرده است:
1ـ ايمان اطلاق بر تصديقات و اعمال مى شود، پس براى ايمان دو ركن است يكى يقين و ديگرى صبر، مراد از يقين، معارف قطعى است و مراد از صبر، عمل به مقتضاى يقين.
و رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) اين دو را (يقين و صبر) را در روايتى جمع كرده و فرموده اند: «مِنْ اَقَلِّ مَا اُوتِيتُمُ الْیَقِینُ وَ عَزِيمَةُ الصَّبْرِ»؛ (از كمترين چيزهائى كه اعطا شده ايد يقين و صبر است).
2ـ وجه دوم اين كه ايمان مشتمل است بر امورى كه نفع مى بخشد و بر امورى كه ضرر مى زند. مؤمن بايد اعمال نافع را انجام داده و شكر گزارد و اعمال مضرّ را ترك كرده و صبر در مقابل ترك آنها كند، پس شكر در مقابل اعمال نافع و صبر در مقابل اعمال مضرّ است، پس شكر نصف ايمان است و صبر نصف ديگر آن و به همين جهت يكى از صحابه گفت: «اَلْاِيمَانُ نِصْفَانِ، نِصْفُ صَبْرٍ وَ نِصْفُ شُكْرٍ»؛ (ايمان دو نصف است، نصفى صبر و نصفى شكر).
در اهميت صبر همين بس كه تمام اخلاق حميده به صبر برمى گردد، لكن براى اين صبر در هر موردى اسمى است، اگر صبر در برابر شهوت شكم و فرج باشد، آن را عفت نامند و اگر در تحمل امر غير ملايم و سختى باشد اسم هاى آن نزد مردم مختلف است. اگر در مصيبت باشد، صبر و ضد آن را جزع گويند، اگر در موقع بى نيازى و ثروتمند بودن باشد كه خود را نبازد، «ضبط نفس» گويند كه در مقابلش «بَطَر» است كه تكبر و خود را بزرگ شمردن باشد و اگر در جنگ باشد، شجاعت و ضدش «جُبن» است و اگر در فرو نشاندن غضب باشد، حلم و ضدش «سفه» و نوعى نادانى است و اگر در برابر حوادث خير و شرّ روزگار باشد، سعه صدر و ضدش ناراحتى و ضيق صدر است و اگر در مخفى كردن كلام باشد، كتمان سرّ است و اگر در برابر زياده خواهى و زياده بر زندگى معمولى باشد، زهد و ضدش حرص است و اگر صبر بر بهره هاى كم باشد، قناعت و ضدش، «شَره» و شدت ميل است و بواسطه اشتمال صبر بر اين صفات وقتى از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) درباره ايمان سؤال كردند، فرمودند: «هُوَ الصَّبْرُ» زيرا صبر اكثر اعمال ايمان و عزيزترين اعمال آن است.(4)،(5)