آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

درباره اهمیت خشوع در آیات و روایات امام علي(ع) فرمود: «متقین خشوع در عبادت دارند». قرآن، خشوع در عبادت را به مومنان نسبت داده است؛ «الَّذِينَ هُمْ فِى صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ». در روايت دیگری آمده که «خشوع در نماز به قلب و به جوارح است، اما خشوع به قلب این است که قلب را با تمام همّت برای نماز خالی کند. اما خشوع به جوارح توجه به نماز و عدم التفات به غير و ترك كار عبث و بيهوده است».

امام علي(عليه السلام) در بخشي از خطبه متقين در بيان اوصاف آنها مي فرمايد: «وَ خُشُوعاً فِى عِبَادَةٍ»؛ (و [مى بينى براى هر يك از آنها] خشوع و تواضعى در عبادت). از صفات پرهيزکاران، خشوع در عبادت شمرده شده است. از موارد استعمال اين كلمه مى توان استفاده كرد كه خشوع عمدتاً براى تواضع درونى است گرچه گاهی به تواضع برونی هم اطلاق شده است و خضوع براى تواضع اعضاء و جوارح برونى است.
اين صفت خشوع در عبادت و نماز را خداوند از صفات مؤمنين شمرده و فرموده است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِى صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»(1)؛ (به تحقيق مؤمنين رستگار شدند، آن كسانى كه در نمازشان خاشع اند). قرآن نفرمود: مؤمنين نمازخوان ها هستند كه اين رسم هر مسلمانِ اسمى است؛ بلكه فرمود در نماز خاشع هستند.
در روايتى نقل شده كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مردى را ديدند كه در نماز با ريش خود بازى مى كند، فرمودند: «اَمَّا اَنّهُ لَو خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوَارِحُهُ»(2)؛ (اگر قلبش خاشع بود، جوارح او هم خاشع بودند).
مرحوم خوئى بعد از ذكر اين روايت در شرح خود چنين گويد: «در روايت دلالتى است بر اين كه خشوع در نماز به قلب و به جوارح است، اما خشوع به قلب این است که قلب را با تمام همّت برای نماز خالی کند و اِعراض و دوری از غیر آن نمايد پس غير از عبادت و معبود در آن نباشد و اما خشوع به جوارح روى آوردن و توجه به نماز و عدم التفات به غير و ترك كار عبث و بيهوده [مثل بازى با ريش و مو] است. ابن عباس در تفسير خشوع گفته: خاشع [در نماز] كسى است كه نشناسد چه كسى در طرف راست و چه كسى در طرف چپ او است».(3)
در تفسير «مجمع البيان» در ذيل آيه فوق چنين آمده: «خَاضِعُونَ مُتَوَاضِعُونَ مُتَذَلِّلُّونَ لَا يَدفَعُونَ اَبْصَارَهُم عَن مَوَاضِعِ سُجُودِهِم وَ لَايَلْتَفِتُونَ يَمِيناً وَ شِمَالاً»(4)؛ ([مؤمنين] خاضع و متواضع و ذليلند [در حال نماز] چشم هاى خود را از مواضع سجده خود برنمى دارند و توجه به راست و چپ خود ندارند).
در حديث آمده: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) گاه به هنگام نماز به آسمان نظر مى كرد اما هنگامى كه آيه «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ»(5) نازل شد ديگر سر برنمى داشت و دائماً به زمين نگاه مى كرد.
از پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله) سؤال شد خشوع چيست؟ فرمودند: «اَلتَّوَاضُعُ فِى الصَّلَاةِ وَ أَن يُقْبِلَ العَبدُ بِقَلبِهِ كُلِّهِ عَلَى رَبِّهِ عَزّوجلّ»(6)؛ (فروتنى در نماز [به این است] كه روى آورد بنده به تمام قلب خود به طرف پروردگار عزوجل). البته تاکید به نماز از باب اين است كه بزرگترين عبادات است، والا خشوع در تمام عبادات لازم است و لذا مولى الموحدين علی(علیه السلام) در خطبه متقين يكى از صفات آنها را خشوع در مطلق عبادات برشمرده است.(7)