آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بخش اول این سوره: توجهى است به خداوند و اسماء حسناى او. بخش دوم: تهدیدهائى است نسبت به کفار، پیرامون عذابهاى آنها در دنیا و قیامت. بخش سوم: بیان داستان موسى(ع) و فرعون و گفتگوی مؤمن آل فرعون با فرعونیان است. بخش چهارم: بیان صحنه هائى از قیامت است. بخش پنجم: مسأله توحید و شرک و نشانه هاى توحید و دلائل بطلان شرک، مطرح مى شود. و بخش ششم: دعوت پیامبر(ص) به صبر و شکیبائى، می باشد.

سوره «مؤمن»، نخستین سوره از «حوامیم» است (هفت سوره از قرآن با «حم» شروع مى شود و پشت سر هم قرار گرفته، همه از سوره هاى مکّى اند و به آنها «حوامیم» گفته مى شود).
طبیعت این سوره همانند سایر سوره هاى مکّى، بحث از مسائل مختلف اعتقادى و مبانى و اصول دین است؛ چرا که نیاز مسلمانان در آن دوران بیش از همه، تقویت پایه هاى عقیدتى بود.
مجموعه اى از «قهر» و «لطف»، «انذار» و «بشارت» و مبارزه منطقى قاطع و کوبنده با جبّاران و مستکبران است و لطف و مرحمت به مؤمنان حق طلب و حق جو.
ویژگى این سوره، فرازى است از داستان موسى(علیه السلام) و فرعون، مربوط به «مؤمن آل فرعون»، که تنها در همین سوره، مطرح شده و در جاى دیگرِ قرآن، نیست، داستانِ همان مردِ با ایمان و بسیار هوشیار و مدبرى که در زمره شخصیتهاى فرعونى بود، ولى در باطن به موسى(علیه السلام) ایمان آورد و سنگر مطمئنى براى دفاع از موسى(علیه السلام) و آئینش بود، و به طورى که در آن لحظاتى که موسى(علیه السلام) در خطرِ مرگ قرار گرفت، او با روشى بسیار زیرکانه و ظریف، به یارى او شتافت و او را از مرگ نجات داد!.
نام گذارى این سوره به سوره «مؤمن» نیز به همین خاطر است که شرح مجاهدت هاى او، قریب بیست آیه از این سوره، یعنى حدود یک چهارم از مجموع آیات این سوره را فرا گرفته است.
به نظر مى رسد، بیان حالِ «مؤمن آل فرعون» در این سوره، یک برنامه آموزشى حساب شده براى گروهى از مسلمانان «مکّه» بوده است که، در عین ایمان آوردن به پیامبر(صلى الله علیه وآله)، روابط دوستانه خود را ظاهراً با دشمنانِ سرسخت و لجوج حفظ مى کردند، تا سنگرى باشند براى روز خطر و مى گویند: «ابو طالب» عموى پیامبر(صلى الله علیه وآله) در همین زمره بود، چنان که در روایات اسلامى، همین معنى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) روایت شده است.(1)
به هر حال، محتواى این سوره را مى توان در شش بخش خلاصه کرد:
بخش اول: که آغاز سوره را تشکیل مى دهد، توجهى است به خداوند و قسمتى از اسماء حسناى او، مخصوصاً آنچه خوف و رجاء را در دل ها برمى انگیزد، مانند «غافِرُ الذَّنْبِ وَ شَدِیْدُ الْعِقاب».
بخش دوم: تهدیدهائى است نسبت به کافران جبّار، پیرامون عذابهاى این جهان، همانند آنچه اقوام سرکش پیشین به آن گرفتار شدند، و عذاب هاى قیامت با ذکر خصوصیات و جزئیات آن. بخش سوم: پس از مطرح کردن داستان موسى(علیه السلام) و فرعون، سخن را به «مؤمن آل فرعون»، سوق مى دهد و بخش وسیعى از سوره را به شرحِ گفتگوهاى این مرد هوشمندِ شجاع، با فرعونیان اختصاص مى دهد.
بخش چهارم: باز مطلب را به صحنه هائى از قیامت مى کشاند، تا دلهاى خفتگان را بیدار کند.
در بخش پنجم: مسأله توحید و شرک را که مهم ترین مسأله زندگى انسان است به میان آورده، و قسمتى از نشانه هاى توحید و دلائل بطلان شرک را مطرح مى کند.
در بخش ششم: که آخرین بخش این سوره است: ضمن دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله)به صبر و شکیبائى خلاصه اى از آنچه در بخشهاى دیگر این سوره گذشت، از مسائل مربوط به مبدء و معاد و عبرت گرفتن از سرنوشت پیشینیان و تهدید مشرکان لجوج و ذکر گوشه اى از نعمتهاى الهى را بیان داشته و سوره را پایان مى دهد.
گفتیم: نام گذارى سوره به «مؤمن» به خاطر بخشى است که درباره «مؤمن آل فرعون» بیان مى کند، همانطور که نام گذارى آن به «غافر» به خاطر آغاز سومین آیه آن است.(2)