آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

به طور کلى، محتواى این سوره در پنج بخش خلاصه مى شود: 1- بعد از ذکر حروف مقطعه اشاره به عظمت قرآن مى کند. 2- از نشانه هاى خدا در آفرینش آسمان و زمین سخن مى گوید. 3- قسمتى از سخنان حکمت آمیز«لقمان» به فرزندش را نقل می کند. 4- بار دیگر به دلائل توحید می پردازد. 5- اشاره کوتاه و تکان دهنده اى به مسأله معاد و زندگى پس از مرگ دارد.

مشهور و معروف میان مفسران این است که: این سوره در «مکه» نازل شده، گر چه، بعضى مانند «شیخ طوسى» در «تبیان»، اندکى از آیات این سوره را مانند آیه چهارم که: سخن از «نماز و زکات» مى گوید و یا مانند «فخر رازى» که علاوه بر این آیه، آیه 27 را که از «علم وسیع پروردگار» بحث مى کند استثناء کرده اند، ولى دلیل روشنى براى این استثناها وجود ندارد، چرا که نماز و زکات (البته زکات به صورت کلى) در «مکه» نیز وجود داشته است و داستان شرح «وسعت علم پروردگار» نیز چیزى نیست که نشانه مدنى بودن در آن باشد.
بنابراین، سوره «لقمان» به حکم مکى بودن، مشتمل بر محتواى عمومى سوره هاى مکى است، یعنى پیرامون عقاید اساسى اسلامى مخصوصاً «مبدأ» و «معاد» و همچنین «نبوت» بحث مى کند.
به طور کلى، محتواى این سوره در پنج بخش خلاصه مى شود:
بخش اول بعد از ذکر «حروف مقطعه» اشاره به عظمت قرآن و هدایت و رحمت بودن آن، براى مؤمنانى که واجد صفات ویژه هستند مى کند و در نقطه مقابل، سخن از کسانى مى گوید که، در برابر این آیات، آن چنان سرسختى و لجاجت نشان مى دهند که گوئى گوش هایشان کر است، علاوه بر این، سعى دارند با ایجاد سرگرمیهاى ناسالم دیگران را نیز از قرآن منحرف نمایند.
بخش دوم از نشانه هاى خدا در آفرینش آسمان و بر پا داشتن آن بدون هیچ گونه ستون و آفرینش کوه ها در زمین و جنبندگان مختلف و نزول باران و پرورش گیاهان سخن مى گوید.
بخش سوم به همین مناسبت قسمتى از سخنان حکمت آمیز «لقمان»، آن مرد الهى را به هنگام اندرز فرزندش، نقل مى کند که از توحید و مبارزه با شرک شروع شده و با توصیه به نیکى به پدر و مادر و نماز، و امر به معروف و نهى از منکر و شکیبائى در برابر حوادث سخت و خوشروئى با مردم و تواضع و فروتنى و اعتدال در امور، پایان مى یابد.
در بخش چهارم بار دیگر به دلائل توحید باز مى گردد و سخن از تسخیر آسمان و زمین و نعمت هاى وافر پروردگار و نکوهش از منطق بت پرستانى که تنها بر اساس تقلید از نیاکان در این وادى گمراهى افتادند، سخن مى گوید و از آنها بر مسأله خالقیت پروردگار که پایه عبودیت او است، اقرار مى گیرد.
و نیز از علم گسترده و بى پایان خدا با ذکر مثال روشنى پرده بر مى دارد و در همین رابطه، علاوه بر ذکر آیات آفاقى، از توحید فطرى که تجلى اش به هنگام گرفتار شدن در میان امواج بلا است، به طرز جالبى بحث مى کند.
بخش پنجم اشاره کوتاه و تکان دهنده اى به مسأله معاد و زندگى پس از مرگ دارد، به انسان هشدار مى دهد که به زندگى این دنیا مغرور نشود، به فکر آن سراى جاویدان باشد.
این مطلب را با ذکر گوشه اى از علم غیب پروردگار، که از همه چیز در ارتباط با انسان از جمله لحظه مرگ او و حتى جنینى که در شکم مادر است آگاه است، تکمیل کرده و سوره را پایان مى دهد.
ضمناً روشن است، نام گذارى این سوره، به «سوره لقمان» به خاطر همان بحث قابل ملاحظه و پر مغزى است که از اندرزهاى «لقمان» در این سوره آمده و تنها سوره اى است که: از این مرد حکیم سخن مى گوید.(1)