آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مباحث این سوره در چهار بخش خلاصه مى شود: بخش آغازین سوره پیرامون مسأله «امتحان» و «وضع منافقان» است. بخش دیگر سوره در حقیقت، براى دلدارى پیامبر(ص) و اندک مؤمنان صدر اسلام است، که از طریق بیان گوشه هائى از سرنوشت پیامبران بزرگ مطرح شده.  بخش دیگرى از این سوره از«توحید» و«نشانه هاى خدا در عالم آفرینش» و«مبارزه با شرک»، سخن مى گوید. و قسمت آخر این سوره، مباحث متنوعى پیرامون ضعف و ناتوانى معبودهاى ساختگى و عابدان«عنکبوت صفت» آنها و ... می باشد.

مشهور در میان جمعى از محققین این است که تمام این سوره در «مکّه» نازل شده است، و به این ترتیب، محتواى آن هماهنگ با محتواى سوره هاى مکّى است، که سخن از مبدأ و معاد است، سخن از قیام انبیاى بزرگ پیشین و مبارزه آنها با مشرکان و بت پرستان جبار و ستمگر و پیروزى آنها و نابودى این گروه ظالم است.
سخن از دعوت به سوى حق و آزمایشهاى الهى و بهانه جوئى هاى کفار در زمینه هاى مختلف است.
هر چند، جمعى، یازده آیه آغاز این سوره را استثناء کرده اند و معتقدند: این یازده آیه، در «مدینه» نازل شده است، انگیزه آنها بر این اعتقاد، شاید پاره اى از شأن نزول هائى است که بعداً به آن اشاره خواهیم کرد.
بحث از «جهاد» که در این آیات وارد شده، و همچنین اشاره اى که در بعضى از آنها به مسأله «منافقین» است، متناسب با «سوره هاى مدنى» است.
ولى، این امور منافاتى با «مکّى» بودن سوره ندارد و به هر حال، نامگذارى این سوره، به سوره «عنکبوت» از آیه 41 آن گرفته شده، که بت پرستان را ـ که تکیه بر غیر خدا مى کنند ـ تشبیه به «عنکبوت» مى کند که تکیه گاهش، تارهاى سست و بى بنیاد است.
به طور کلى، مى توان گفت: بحث هاى این سوره در چهار بخش خلاصه مى شود:
1ـ بخش آغاز این سوره که پیرامون مسأله «امتحان» و «وضع منافقان» است و این دو، پیوند ناگسستنى با هم دارند؛ چرا که شناخت منافقان جز در طوفان هاى امتحانات و آزمون ها ممکن نیست.
2ـ بخش دیگرى که در حقیقت، براى دلدارى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مؤمنان اندک نخستین، از طریق بیان گوشه هائى از سرنوشت پیامبران بزرگى همچون: «نوح»(علیه السلام) و «ابراهیم»(علیه السلام) و «لوط»(علیه السلام) و «شعیب»(علیه السلام)است، که در برابر گردنکشانى همچون: «نمرود» و ثروتمندان خودخواه قرار داشتند، ابزار این مبارزه، کیفیت این مبارزه، و پایان آن، مشخص شده است تا هم دلدارى براى مؤمنان باشد، و هم هشدارى براى بت پرستان سنگدل و ستمگر، که در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودند.
3ـ بخش دیگرى از این سوره ـ که مخصوصاً در اواخر سوره قرار گرفته ـ از «توحید» و «نشانه هاى خدا در عالم آفرینش» و «مبارزه با شرک»، سخن مى گوید و وجدان و فطرت انسانها را در اینجا به داورى مى طلبد.
4ـ قسمت دیگرى از این سوره، مباحث متنوعى پیرامون ضعف و ناتوانى معبودهاى ساختگى و عابدان «عنکبوت صفت» آنها است و همچنین عظمت قرآن و دلائل حقانیت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و لجاجت مخالفان و نیز یک سلسله مسائل تربیتى همچون نماز، نیکى به پدر و مادر، اعمال صالح و طرز بحث و برخورد منطقى با مخالفان دور مى زند.(1)