آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آیات اول سوره حج، درباره معاد است، سپس از مبارزه با شرک و مشرکان، سخن مى گوید. در ادامه سرنوشت عبرت انگیز گذشتگان از جمله قوم نوح و عاد و ثمود، و قوم ابراهیم و لوط و قوم شعیب و موسى را یادآور مى شود؛ پس از آن به مسأله حج و سابقه تاریخى آن اشاره شده و در پایان، مبارزه با ظالمان و اندرزهایی در زمینه های مختلف مثل نماز و زکات و... بیان شده است.

این سوره که به خاطر بخشى از آیاتش پیرامون حج به نام سوره «حج» نامیده شده است از سوره هائى است که در میان مفسران و نویسندگان تاریخ قرآن در«مکّى» یا «مدنى» بودنش گفتگو است، جمعى آن را ـ جز چند آیه ـ «مکّى» مى دانند.
در حالى که، جمع دیگرى معتقدند: همه آن ـ جز چند آیه ـ در «مدینه» نازل شده است، بعضى نیز آن را ترکیبى از آیات «مکّى» و «مدنى» مى دانند.
اما با توجه به برداشتى که از سوره هاى مکّى و مدنى و به تعبیر دیگر، جوّ مدینه و مکّه و نیازمندى هاى مسلمانان و چگونگى تعلیمات پیامبر(صلى الله علیه وآله) نسبت به آنها در این دو منطقه داریم، آیات این سوره از جهاتى شبیه سوره هاى مدنى است؛ چرا که دستور حج آن هم با ذکر قسمتى از جزئیات آن، و همچنین دستور جهاد، تناسب با وضع مسلمانان در «مدینه» دارد، هر چند تأکید آیات این سوره روى مساله مبدأ و معاد بى تناسب با سوره هاى مکّى نیست.
نویسنده «تاریخ القرآن» بر اساس تاریخ «فهرست ابن ندیم» و «نظم الدّرر» مى گوید: سوره «حج» مگر چند آیه، در «مدینه» نازل شده، آن چند آیه نیز در میان مکّه و مدینه نازل گردیده است.
وى اضافه مى کند: این سوره صد و ششمین سوره اى است که بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شده و بر حسب ترتیب، بعد از سوره «نور» و قبل از سوره «منافقون» است.
به هر حال، در مجموع، «مدنى» بودن سوره قوى تر به نظر مى رسد.
از نظر محتوا مطالب این سوره را به چند بخش مى توان تقسیم کرد:
1 ـ آیات فراوانى که در زمینه «معاد» و دلائل منطقى آن و انذار مردم غافل از صحنه هاى قیامت، و مانند آن است که از آغاز این سوره شروع مى شود، و بخش مهمى از آن را در بر مى گیرد.
2 ـ بخش قابل ملاحظه اى نیز از مبارزه با شرک و مشرکان، سخن مى گوید و با توجه دادن به آیات پروردگار در عالم هستى انسان ها را متوجه عظمت آفریدگار مى سازد.
3 ـ بخشى از این سوره نیز، مردم را به بررسى سرنوشت عبرت انگیز گذشتگان و عذاب هاى دردناک الهى که بر آنها نازل شد، دعوت کرده، از جمله سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود، و قوم ابراهیم و لوط و قوم شعیب و موسى را یادآور مى شود.
4 ـ بخش دیگرى از آن، پیرامون مسأله حج و سابقه تاریخى آن از زمان ابراهیم(علیه السلام) و سپس مسأله قربانى و طواف و مانند آن است.
5 ـ بخشى از آن هم پیرامون مبارزه در برابر ظالمان و پیکار با دشمنان مهاجم، است.
6 ـ و سرانجام قسمتى از آن پند و اندرزهائى است در زمینه هاى مختلف زندگى و تشویق به نماز، زکات، امر به معروف، نهى از منکر، توکل و توجه به خداوند.(1)