آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

طبق آیات 44 و 45 سوره قلم و برخی روایات، گاهی خداوند براى مجازات بندگان سرکشی که امیدی به بازگشتشان نیست، در مقابل گناهانى که انجام مى دهند به آنها نعمت مى بخشد، آنها تصور مى کنند این لطف الهى است که به خاطر شایستگى، شامل حالشان شده! و لذا در غفلت فرو مى روند، اما ناگهان خداوند آنها را مى گیرد و از میان نعمت به کام عذاب فرو مى فرستد. این همان«عذاب استدراج» است که دردناکترین شکل عذاب است.

پاسخ این سؤال در آیات 44 و 45 سوره «قلم» آمده است. خداى متعال خطاب به پیامبر أکرم(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: (ما آنها را به زودى از آنجا که نمى دانند تدریجاً به سوى عذاب پیش مى بریم)؛ «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لایَعْلَمُونَ».
(و به آنها مهلت مى دهم، و در عذابشان عجله نخواهم کرد، چرا که نقشه هاى من محکم و دقیق و عذاب من شدید است)؛ «وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ».
در حدیثى، از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «إِذا أَحْدَثَ الْعَبْدُ ذَنْباً جَدَّدَ لَهُ نِعْمَةً، فَیَدَعُ الاِْسْتِغْفارَ فَهُوَ الاِْسْتِدْراجُ»؛ (گاه مى شود هنگامى که بندگان سرکش گناه مى کنند، خداوند به آنها نعمتى مى دهد، آنها از گناه خود غافل مى شوند، و توبه را فراموش مى کنند، این همان استدراج، بلا و عذاب تدریجى است). (1)
از این حدیث و احادیث دیگرى که در این زمینه وارد شده، استفاده مى شود: گاه خداوند براى مجازات بندگان معاند و لجوج، در مقابل گناهانى که انجام مى دهند، نعمت مى بخشد، آنها تصور مى کنند، این لطف الهى است که به خاطر شایستگى، شامل حالشان شده! و لذا در غرور و غفلت فرو مى روند، اما ناگهان خداوند آنها را مى گیرد و از میان ناز و نعمت به کام عذاب و بلا فرو مى فرستد و این دردناکترین شکل عذاب است.
البته، این درباره کسانى است که، طغیان و سرکشى را به حدّ اعلى رسانده، ولى افرادى که هنوز تا این حدّ پیش نرفته اند، خداوند در برابر گناهانشان آنها را گوش مالى مى دهد، و همان سبب بیدارى و توبه آنها مى گردد، و این لطف خدا در حق آنها است.
به تعبیر دیگر: هنگامى که انسان گناه مى کند، از سه حال بیرون نیست:
یا خودش متوجه مى شود و باز مى گردد.
یا خداوند تازیانه «بلا» بر او مى نوازد تا بیدار شود.
و یا شایستگى هیچ یک از این دو را ندارد، خدا به جاى بلا، نعمت به او مى بخشد و این همان «عذاب استدراج» است که در آیات قرآن یا به همین تعبیر، و یا به تعبیرات دیگر به آن اشاره شده است.
لذا، انسان باید به هنگام روى آوردن نعمت هاى الهى مراقب باشد، نکند این امر که ظاهراً نعمت است، «عذاب استدراج» گردد، به همین دلیل، مسلمانان بیدار در این گونه مواقع، در فکر فرو مى رفتند، و به بازنگرى اعمال خود مى پرداختند، چنان که در حدیثى آمده است:
«یکى از یاران امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: من از خداوند مالى طلب کردم به من روزى فرمود، فرزندى خواستم به من بخشید، خانه اى طلب کردم به من مرحمت کرد، من از این مى ترسم نکند این «استدراج» باشد!
امام(علیه السلام) فرمود: اگر اینها توأم با حمد و شکر الهى است، «استدراج» نیست»، (2) نعمت است.
تعبیر به: «أُمْلِی لَهُمْ»؛ (آنها را مهلت مى دهم) اشاره به این است که: خداوند در مجازات ظالمان، هرگز عجله نمى کند، کسى عجله مى کند که، مى ترسد فرصت ها از دست او برود، اما خداوند قادر متعال که هر لحظه هر چه اراده کند صورت مى گیرد، از دست رفتن فرصت براى او مفهوم ندارد، و به هر حال، این هشدارى است به همه ظالمان و گردنکشان که، سلامت، نعمت و امنیت، هرگز آنها را مغرور نکند و هر لحظه در انتظار کیفر شدید خداوند باشند. (3)، (4)