امام علي(ع) در خطبه 169 «نهج البلاغه»، بعد از اینکه مطلع شد ناکثین (پیمان شکنان)، بصره را برای تشکیل حکومت انتخاب کرده اند با بیانی شیوا مردم را برای مقابله با این یاغیان آماده ساختند. ابتدا یادآوری می نمایند که خداوند با فرستادن پیامبر(ص) و کتاب آسمانی راه هدایت را روشن نموده است. سپس هشدار می دهد که در مقابل بدعت هایی که به رنگ حقّ درآمده مراقب باشید و فریب ظواهر دروغین را نخورید؛ از حکومت الهی پیروی کنید وگرنه خداوند آن را از شما خواهد ستاند و به ديگران خواهد سپرد.

امام علي(ع) درباره اسلام معاويه مي فرمايد: «سوگند به آن كس كه دانه را شكافته و انسانها را آفريده دشمنان ما اسلام را هرگز نپذيرفتند؛ بلكه در ظاهر تسليم شدند و كفر را در درون پنهان داشتند و هنگامى كه ياورانى بر ضد اسلام يافتند، آنچه را پنهان كرده بودند آشكار كردند». به تصريح امام(ع)، معاويه و يارانش هرگز اسلام را با دل و جان نپذيرفتند. در روايات اهل سنّت نیز اين موضوع ثابت شده؛ مثلا در تاريخ طبرى آمده: «روزى پيامبر(ص) اشاره به نقطه اى از اطراف خود كرد و فرمود: از اين سو مردى از امّت من مى آيد كه بر غير دين من محشور خواهد شد. ناگهان معاويه پيدا شد».

شارحان نهج البلاغه در پاسخ این سوال گفته اند كه حضور پيامبر(ص) و امام علی(ع) به خاطر اين بود كه از طريق وحى مى دانستند در اين ميدانها شهيد نمى شوند. برخی نیز گفته اند: آن دو بزرگوار در جنگ هايى كه فاصله چندانى با مركز حکومت نداشت شرکت می کردند اما پيامبر(ص) در تبوك امام را جانشین و پناهگاه مردم مدينه قرار داد.

امام علی(ع) در مورد جنگ با «اصحاب جمل»، «صفّين» و «نهروان» مي فرمايد: «آگاه باشيد! خداوند مرا به نبرد با ستمگران، پيمان شكنان و مفسدان در زمين امر فرموده؛ اما با «ناكثين» [اصحاب جمل] نبرد كردم و با «قاسطين» [اصحابِ معاويه] جهاد نمودم و «مارقين» [خوارجِ نهروان] را بر خاك مذلّت نشاندم، اما «شيطان ردهه» (رئيس خوارج) با صاعقه اى كه بر او فرود آمد به گونه اى كه تپش قلب و لرزش سينه اش شنيده شد، شرّ او از من دفع گرديد، و گروه ديگرى از ستمگران باقى مانده اند كه اگر خداوند به من اجازه حمله ديگرى بدهد آنها را از ميان برداشته و دولت حقّ را به جاى آنها قرار مى دهم».