روایات معرف «فطرت و وجدان» به عنوان منبع کسب معرفت

آیا در روایات اسلامی به «فطرت و وجدان» به عنوان منبع شناخت اشاره شده است؟

در روایات به «فطرت و وجدان» به عنوان منبع شناخت اشارات فراوانی شده است. برای مثال پیامبر(ص) می فرماید: «هر نوزادى بر فطرت توحيد و اسلام متولّد مى شود تا این که در آینده سرنوشتش تغییر یابد». امام صادق(ع) منظور از فطرت را در سوره «روم» توحید و اسلام می داند. امام باقر(ع) نیز می فرماید: «خداوند مردم را با معرفت به خودش آفريد».

سازگاری یا ناسازگاری آیه 78 سوره «نحل» با وجود علم فطری

آیا آیه 78 سوره «نحل» با وجود علم فطری سازگار است؟

ممكن است سؤالى مطرح شود كه آیه 78 سوره «نحل» که صريحاً مى فرمايد: «و خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج نمود در حالى كه هيچ چيز نمى دانستيد»، معلومات فطری را نفی نمی کند؟ در پاسخ باید گفت: لحظه ای كه انسان متولّد مى شود مسلّماً چيزى نمى داند و حتى معلومات فطرى براى او به صورت فعليت حاصل نيست. ثانياً آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند، و این آیه با آياتى كه مى گويد: «خداوند انسان را آفريد و نيك و بد را به او الهام كرد» یا آیات دیگر، تفسیر می شود و معلومات فطرى را از آن مستثناء مى کند.

قرآن و نفی هرگونه علمی، در آغاز تولّد

على رغم داشتن یک سرى علوم فطرى چرا قرآن علم را به طور مطلق در آغاز تولد نفى مى کند؟

طبق آیه 78 سوره نحل، انسان در آغاز تولد مطلقا علمى نداشته و هر چه کسب کرده مربوط به بعد از تولد است. حتى علوم ضرورى و فطرى هم در آن لحظه به فعلیت در نیامده بود و تنها استعداد آن در نهاد آدمى وجود داشت. به تعبیر دیگر، ما در لحظه تولد از همه چیز غافل بودیم و درک بسیارى از حقایق در ما نهفته بود. کم کم چشم، گوش و عقل ما رشد یافت و قدرت درک پیدا کرد. به تدریج قدرت تفکر ما به جائى رسید که از خویشتن به عنوان یک علم حضورى آگاه شدیم.

قرآن و معرفی فطرت و وجدان به عنوان منبع کسب معرفت

آیا از فطرت و وجدان، به عنوان منبع کسب معرفت در قرآن یاد شده است؟

خداوند در سوره «شمس» از الهام شدن شر و خیر به نفس آدمی خبر می دهد و به منبع الهام بخش وجدان اخلاقى و آگاهى انسان از فجور و تقوا اشاره مى كند. در سوره «انبیاء» هم از بازگشت بت پرستان به خویشتن خویش و تامل در پرستش های مشرکانه شان خبر می دهد. در سوره «لقمان» و «عنکبوت» و «بقره» و «روم » باز همين معنا تعقيب مى شود.

مسائل قابل درک با وجدان و فطرت

با فطرت و وجدان چه مسائلی را می توان درک کرد؟

آگاهى هاى برخواسته از فطرت و وجدان شاخه هاى مختلفى دارد كه عمده آن چهار شاخه زير است، و جالب اين كه آياتى که در قرآن آمده است بر آن ها دلالت دارد: 1- درك حسن و قبح و زيبايى ها و زشتى هاى اخلاقى. 2- درك بديهيات عقلى كه پايه استدلال هاى نظرى است. 3- فطرت مذهبى که يك سلسله مسائل عقيدتى را بدون نياز به معلّم و استاد مى داند. 4- محكمه وجدان در درون وجود انسان که دادگاهى عجيب است و مى توان آن را قيامت صغرى ناميد.

امکان شناخت فطری

آیا شناخت فطری وجود دارد؟

سه عقيده متفاوت درباره امکان شناخت فطری اظهار شده است: 1- انسان همه معلومات را در درون جان خود دارد و آنچه را در اين دنيا ياد مى گيرد در حقيقت تذكر و يادآورى آن معلومات است، نه تعليم جديد. 2- انسان هيچ گونه شناخت و معرفت فطرى ندارد. 3- قسمتى از معلومات ما ريشه فطرى دارد در حالى كه قسمتى ديگر جنبه اكتسابى دارد و آن ادراكات اكتسابى متّكى به همان پايه هاى فطرى است. دلايل منطقى عقلى و دلايل نقلى از آيات و روايات اسلامى اين نظر را اثبات مى كند.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

الامام علي (ع)

صوم النفس عن لذات الدنيا انفع الصيام

روزه نفس از لذتهاي دنيا سودمند ترين روزه است

ميزان الحکمة 6 / 396