آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرآن به مردم با ايمان دستور مى ‏دهد كه از «طيّبات» اموال خود انفاق كنند. «طيّبات» هم به پاكيزگى ظاهرى و مادّى و هم به پاكيزگى معنوى و باطنى اطلاق مى ‏گردد؛ يعنى، اموالى را می توان انفاق كرد كه هم خوب و مفيد باشد و هم خالى از هر گونه شبهه و آلودگى به حرام. اگر اموال پست و كم ارزش را انفاق كنيم، اين كار هم توهين به مقام پروردگار است و هم تحقير نيازمندان و آزرده ساختن روح آنهاست. پس بايد در راه خدايى انفاق كرد كه‏ نيازى به انفاق ما ندارد و اوست كه اين نعمت ها را در اختيار ما قرار داده است.

خداوند متعال در تبیین انفاق ارزشمند می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ»(1)؛ (اى کسانى که ایمان آورده اید!از اموال پاکیزه اى که به دست آورده اید، و از آنچه از زمین براى شما خارج ساخته ایم [از منابع و معادن و درختان و گیاهان]، انفاق کنید؛ و براى انفاق، به سراغ بى ارزش آن نروید در حالى که خودِ شما، [به هنگام پذیرش اموال،] حاضر نیستید آنها را بپذیرید؛ مگر از روى اغماض و کراهت. و بدانید خداوند، بى نیازو ستوده است).

در شأن نزول اين آيه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه اين آيه درباره جمعى نازل شد كه ثروت‌ هايى از طريق رباخوارى در زمان جاهليّت جمع‌ آورى كرده بودند و از آن در راه خدا انفاق مى ‏‌كردند، خداوند آنها را از اين كار نهى كرد و فرمود از اموال پاك و حلال انفاق كنند! همچنین در «تفسير مجمع البيان» پس از نقل اين حديث، از [حضرت] علي(عليه السلام) نقل مى‌‏ كند كه فرمود: اين آيه درباره كسانى نازل گرديد كه به هنگام انفاق، خرماهاى خشك و نامرغوب را با خرماى خوب مخلوط مى‌ كردند به آنها دستور داده شد كه از اين كار بپرهيزند.

اين دو شأن نزول هيچ ‏گونه منافاتى با هم ندارند و ممكن است آيه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد كه يكى ناظر به پاكى معنوى و ديگرى ناظر به مرغوبيّت مادّى و ظاهرى انفاق است. ولى بايد توجّه داشت كه طبق آيه 275 سوره بقره، كسانى كه در زمان جاهليّت، اموالى از طريق رباخوارى جمع آورى كرده بودند و پس از نزول آيه، از ادامه رباخوارى خوددارى نمودند، اموال گذشته بر آنها حلال شده است؛ يعنى اين قانون شامل گذشته نمى‌ ‏شده؛ ولى مسلّم است كه اين مال در عين حلال بودن با اموال ديگر فرق داشت و در حقيقت شبيه اموالى بود كه از طرق مكروه به دست بيايد.

چگونه اموالى را بايد انفاق كرد؟ در اين آيه چگونگى مالى كه بايد انفاق شود تشريح مى‌ گردد. در جمله اوّل آيه، خداوند به مردم با ايمان دستور مى‌ ‏دهد كه از «طيّبات» اموال خود انفاق كنند؛ مى‌ ‏دانيم‏ «طيّب» در لغت به معنى پاكيزه است و «طيّبات» جمع آن است و همان‌ طور كه به پاكيزگى ظاهرى و مادّى گفته مى‌ ‏شود به پاكيزگى معنوى و باطنى نيز اطلاق مى‌ ‏گردد؛ يعنى، اموالى كه هم خوب و مفيد و ارزنده باشد و هم خالى از هر گونه شبهه و آلودگى به حرام. شأن نزول‌ هايى كه در بالا ذكر شد عموميّت معنى آيه را نيز تأييد مى‌ كند.

و جمله‏ «لَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُوا فِيهِ»؛ (خودتان حاضر نيستيد اموال غير طيّب را قبول كنيد مگر با اغماض و كراهت)، دليل بر اين نيست كه منظور منحصراً پاكى ظاهرى است؛ زيرا افراد با ايمان هم حاضر نيستند اموالى كه از نظر ظاهرى آلوده و يا بى‌‏ارزش باشد، بپذيرند و هم اموال شبهه‌‏ناك را مگر با چشم‏ پوشى و كراهت. همچنین جمله‏ «مَا كَسَبْتُمْ»؛ (آنچه به دست آورده‌ ‏ايد) اشاره به درآمدهاى تجارى است و جمله‏ «مِمَّا أَخْرَجْنَا ...» اشاره به درآمدهاى «زراعى» و «معادن و منابع زيرزمينى» است.

بنابراين، تمام انواع درآمدها را شامل مى‌ ‏شود؛ زيرا سرچشمه تمام اموالى كه انسان دارد زمين و منابع گوناگون آن است و حتّى صنايع و تجارات و دامدارى و مانند آن نيز از آن مايه مى‌ ‏گيرد. ضمناً اين جمله اشاره لطيفى دارد به اين كه ما تمام منابع را در اختيار شما گذاشتيم، بنابراين نبايد از انفاق كردن قسمتى از آن در راه خدا مضايقه داشته باشيد.

سپس مى‌ ‏فرمايد: «وَ لَاتَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ»؛ (و براى انفاق، به سراغ بى ارزش آن نروید در حالى که خودِ شما، [به هنگام پذیرش اموال،] حاضر نیستید آنها را بپذیرید؛ مگر از روى اغماض و کراهت). از آنجا كه بعضى از مردم عادت كرده‌ ‏اند هميشه از اموال كم ارزش و آنچه تقريباً از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نيست انفاق كنند، اين‌ گونه انفاق‌ ها، نه موجب تربيت معنوى و پرورش روح انسانى در انفاق‌ كننده است و نه سود چندانى به حال نيازمندان دارد؛ بلكه گاه يك نوع اهانت و تحقير نسبت به آنها نيز محسوب مى‌ ‏شود. در واقع اين جمله، صريحاً مردم را از اين كار نهى کرده و مى‌ گويد: چگونه از اين گونه اموال انفاق مى‌ ‏كنيد در حالى كه خودتان حاضر به پذيرش آن نيستيد، مگر با كراهت، آيا بايد برادران مسلمان شما و از آن بالاتر، خدايى كه در راه او انفاق مى ‏‌كنيد، در نظر شما از خودتان كمتر باشند!

و در حقيقت، آيه به نكته دقيقى اشاره مى‌ ‏كند و آن اين كه انفاق‌ هايى كه در راه خدا مى‌ ‏شود يك طرف آن مستمندان هستند و طرف ديگر خدايى است كه به خاطر او انفاق انجام مى‌ ‏گيرد؛ در اين حال، اگر اموال پست و كم‌ ارزش انتخاب شود از يك سو توهين به مقام قدس پروردگار محسوب مى‌ ‏شود كه او را شايسته اجناس «طيّب» نشمرده و از سوى ديگر تحقيرى است نسبت به نيازمندانى كه ممكن است على‌رغم تهيدستى، مقام والايى از نظر ايمان و انسانيّت داشته باشند و روح آنها بر اثر چنين انفاقى آزرده گردد. در ضمن بايد توجّه داشت كه جمله‏ «لاتيمّموا»؛ (قصد نكنيد) ممكن است اشاره به اين باشد كه اگر در لابلاى اموالى كه انسان انفاق مى‌ ‏كند بدون توجّه چيز نامرغوبى باشد مشمول اين سخن نيست؛ بلكه اين سخن درباره آنها است كه عمداً اقدام به چنين كارى مى‌ ‏كنند.

و در پايان آيه مى‌ ‏فرمايد: «وَ اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ»؛ (بدانيد خداوند بى‌ نياز و شايسته ستايش است‏). اشاره به اين كه توجّه داشته باشيد كه در راه خداوندى انفاق مى‌ كنيد كه‏ نيازى به انفاق شما ندارد و ستايش شايسته او است كه اين همه نعمت‌ها را در اختيار شما گذارده! اين احتمال نيز وجود دارد كه «حميد» به معنى «ستايش ‏كننده» باشد؛ يعنى، از شما در عين بى‌‏نيازى نسبت به انفاق‌ هايتان ستايش به عمل مى‌ ‏آورد و پاداش مى‌ دهد؛ بنابراين، بكوشيد از اموال پاكيزه انفاق كنيد.(2)