آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در خطبه 176 «نهج البلاغه»، «ظلم» را بر اساس مجازات آنها به سه دسته تقسیم كرده است: 1. ظلمی که هرگز بخشوده نخواهد شد، كه شرك به خدا است. 2. ظلمی که بخشوده می شود و بازخواست ندارد، مانند ستمی که بندگان با ارتکاب گناهان صغیره به خویشتن کرده اند. 3. ظلمی که بدون کیفر نخواهد بود، مانند ظلم بندگان به یکدیگر است که مجازات آن شدید است و تا صاحب حقّ از آن نگذرد، خداوند نمی بخشد.

امام علي(علیه السلام) در خطبه 176 «نهج البلاغه» مى فرمايد: (آگاه باشيد! ظلم بر سه گونه است: ظلمى كه هرگز بخشوده نخواهد شد و ظلمى كه بدون كيفر نخواهد بود و ظلمى كه بخشوده مى شود و بازخواست ندارد)؛ «أَلا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَةٌ: فَظُلْمٌ لَا يُغْفَرُ، وَ ظُلْمٌ لَا يُتْرَكُ، وَ ظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا يُطْلَبُ».
سپس به شرح هر يك از اين سه قسمت پرداخته، مى فرمايد: (اما ظلمى كه بخشوده نخواهد شد، شرك به خداست. خداوند متعال مى فرمايد: خدا هيچ گاه شرك به خود را نمى بخشد [و كسانى را كه همتايى براى او قرار دهند مشمول عفوّ نخواهد ساخت])؛ «فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُغْفَرُ فَالشِّرْكُ بِاللهِ، قَالَ اللهُ تَعَالَى: «إِنَّ اللهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ»».
البتّه با توجّه به صدر و ذيل آيه «وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ»(1) تنها يك گناه است كه اگر انسان بدون توبه از آن بميرد امكان بخشش ندارد و آن، شرك است؛ اما گناهان ديگر كبيره باشد يا صغيره، هرگاه انسان بدون توبه از آنها، از دنيا برود، احتمال شمول عفوّ الهى درباره او وجود دارد؛ هر چند قطعى نيست و يقيناً مشمول اين عفو نيز حساب و كتابى دارد؛ چرا كه تعبير به «مَنْ يَشَاءُ» مفهومش اين نيست كه بى حساب و كتاب گنهكاران بخشوده مى شوند؛ زيرا خداوند حكيم است و اراده و مشيّت او نيز حكيمانه است و تنها كسانى مشمول اين عفوّ مى شوند كه زمينه هاى مناسب و شايسته براى عفو و بخشودگى دارند؛ درست همان گونه كه در مورد عفوّ زندانيان معمول است كه نگاه به حال زندانى مى كنند، هرگاه زمينه هاى مثبت در او باشد مشمول عفوّ مى شود.
يقيناً منظور از شرك در اينجا، شرك جلّى است؛ همانند بت پرستى و امثال آن و اما شرك خفىّ (مانند رياكارى) نوعى از گناهان كبيره است كه در ذيل آيه داخل است.
آن گاه به بيان قسم دوّم و سوّم ظلم مى پردازد و مى فرمايد: (امّا ظلمى كه بخشوده مى شود، ستمى است كه بندگان با ارتكاب گناهان صغيره به خويشتن كرده اند و امّا گناهى كه بدون كيفر نمى ماند، ظلم بندگان به يكديگر است كه قصاص در آنجا شديد است. اين قصاص، مجروح ساختن با كارد يا زدن با تازيانه نيست؛ بلكه چيزى است كه اينها در برابرش كوچك است)؛ «وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي يُغْفَرُ فَظُلْمُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ عِنْدَ بَعْضِ الْهَنَاتِ(2) وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُتْرَكُ فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً، الْقِصَاصُ هُنَاكَ شَدِيدٌ، لَيْسَ هُوَ جَرْحاً بِالْمُدَى(3) وَ لَا ضَرْباً بِالسِّيَاطِ، وَ لكِنَّهُ مَا يُسْتَصْغَرُ ذلِكَ مَعَهُ». در جمله اوّل، امام(عليه السلام) اشاره به گناهان صغيره مى كند كه وعده بخشش آنها مشروط به ترك گناهان كبيره است؛ در «قرآن مجيد» ذكر شده است «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ».(4)
و يا اشاره به گناهان كبيره اى است كه جنبه حقّ الله دارد و انسان مى تواند با آب توبه و ندامت آن را بشويد و با اعمال صالح خود گذشته را جبران كند.
و اما جمله دوّم كه سوّمين نوع ظلم را بيان مى كند، اشاره به حقّ الناس است كه اسلام، اهمّيّت فوق العاده اى براى آن قائل شده و مجازات آن شديد است و تا صاحب حقّ از آن نگذرد، خداوند نمى بخشد؛ بنابراين تعبير به قصاص در عبارت مزبور اشاره به مجازات الهى است؛ نه قصاص معروف و مصطلح؛ لذا بعد از آن مى فرمايد: اين قصاصِ الهى نه همچون جراحات تير و خنجر است و نه همچون ضربات شلاق؛ بلكه مجازات هايى است كه همه اينها در برابر آن ناچيز است؛ از درون مى سوزاند و به برون سرايت مى كند؛ آن گونه كه در «قرآن» بيان شده است: «نَارُ اللهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِى تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ»(5)؛ (آتش سوزان الهى است * كه از قلب ها سر بر مى كشد).
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «خداوند به يكى از پيامبرانش ـ كه در كشور يكى از جباران زندگى مى كرد ـ وحى فرستاد كه نزد آن پادشاه جبار برو و به او بگو: من به تو حكومت نداده ام كه خون مردم را بريزى و اموال آنها را غصب كنى. من تو را بدان دليل به اين منصب گماردم كه ناله مظلومان را كه به درگاه من مى نالند خاموش كنى؛ چرا كه من از حقوق غصب شده آنها صرف نظر نمى كنم؛ هر چند كافر باشند!».(6)
امام باقر(عليه السلام) نيز مى فرمايد: «هر كس به ديگرى ستم كند، خداوند در مقابل آن، وى را مجازات خواهد كرد؛ مجازاتى در جانش و مالش؛ ولى ظلم هايى كه بين انسان و خداست هرگاه توبه كند خدا او را مى بخشد».(7)،(8)