آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) درباره حفظ «عزّت نفس» به فرزندش امام حسن(ع) می فرماید: «نفس خويش را از گرايش به هر پَستى گرامى دار؛ زيرا هرگز نمى توانى در برابر از دست دادن شخصيت خود بهاى مناسبى به دست آورى، برده ديگرى مباش، چون خداوند تو را آزاد آفريده است». اشاره به اينكه بعضى از خواسته ها چنان است كه اگر انسان از شخصيت خود مايه نگذارد به آن نمى رسد و سزاوارِ انسان آزاده و با شخصيت نيست كه تن به چنين معامله اى بدهد؛ از شخصيت خود بكاهد تا به خواسته اى از خواسته هاى ماديش برسد.

امام علي(عليه السلام) در بخشی از نامه 31 «نهج البلاغه» – که به امام حسن(علیه السلام) نوشته شده – مى فرمايد: (نفس خويشتن را از گرايش به هر پَستى گرامى دار [و بزرگوارتر از آن باش كه به پَستى ها تن در دهى] هرچند گرايش به پستى ها تو را به خواسته هايت برساند؛ زيرا هرگز نمى توانى در برابر آنچه از شخصيت خود در اين راه از دست مى دهى بهاى مناسبى به دست آورى)؛ «وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ(1) وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ(2)، فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ(3) بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً». اشاره به اينكه بعضى از خواسته ها چنان است كه اگر انسان از شخصيت خود مايه نگذارد به آن نمى رسد و سزاوارِ انسان آزاده و با شخصيت نيست كه تن به چنين معامله اى بدهد؛ از شخصيت خود بكاهد تا به خواسته اى از خواسته هاى ماديش برسد و به گفته شاعر عرب:
مَا اعْتاضَ باذِلٌ وَجْهَهُ بِسُؤالِهِ *** عِوَضاً وَ لَوْ نالَ الْغِنى بِسُؤال
وَ إِذَا النَّوالَ إِلَى السُؤالِ قَرَنْتَهُ *** رَجَحَ السؤالُ وَ خَفّ كُلُّ نَوال
«كسى كه از آبروى خويش به وسيله تقاضاى از ديگران صرف نظر مى كند، عوض شايسته اى پيدا نخواهد كرد هرچند از اين طريق به غنا و ثروت برسد.
زيرا هنگامى كه رسيدن به مواهب مادى را در كنار سؤال بگذارى [ذلتِ] سؤال آشكارتر مى شود و مواهب مادى هر چه باشد كوچك خواهد بود». به بيان ديگر، انسان مال را براى حفظ آبرو مى خواهد و سزاوار نيست آبرويش را براى كسب مال بريزد. امام(عليه السلام) در ادامه سخن مى فرمايد: (برده ديگرى مباش، خداوند تو را آزاد آفريده است)؛ «وَ لاَ تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللهُ حُرّاً».
اين جمله از مهم ترين و درخشنده ترين وصاياى امام علي(عليه السلام) است كه سزاوار است با آب طلا نوشته شود و همواره نصب العين باشد. آرى خداوند انسان را آزاد آفريده و نبايد اين آزادى و آزادگى را با هيچ بهاى مادى معاوضه كند حتى گاه بايد با زندگى محدود و مشقت بار مادى بسازد و تن به بردگى اين و آن ندهد.
اين سخن هم درباره افراد صادق است و هم درباره ملت ها؛ چه بسيارند ملت هاى ضعيف و ناتوانى كه آزادى خود را براى مختصر درآمدى از دست مى دهند و استثمارگران دنيا نيز از اين نقطه ضعف بهره گرفته آنها را برده خويش مى سازند و حتى در كنار كمك هاى مختصر اقتصادى، فرهنگ غلط خود را بر آنها تحميل مى كنند و گاه دين و ايمانشان را نيز از آنها مى گيرند.
افراد با شخصيت و ملت هاى آزاده ترجيح مى دهند از جان خود بگذرند و برده ديگران نشوند. اين توصيه در حقيقت از آثار و لوازم توصيه گذشته است كه مى فرمود: «شخصيت خود را براى رسيدن به مواهب مادى فدا مكن». يكى از نمونه هاى روشن اين مطلب همان است كه امام حسين(عليه السلام) و يارانش در كربلا نشان دادند؛ امام(عليه السلام) در اين واقعه مهم تاريخى فرمود: «أَلَا وَ إنَّ الدَّعِىَّ بْنَ الدَّعِىَّ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ بَيْنَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَيْهاتَ مِنَّا الذِّلَّةِ»(4)؛ (ناپاك زادگان مرا در ميان شمشير و تن دادن به ذلّت مخير ساخته اند و هيهات كه من تن به ذلّت بدهم).
امام صادق(عليه السلام) مطلب را در اينجا در حد كمال بيان فرموده و حرّيت را جامع صفات برجسته دانسته مى فرمايد: «خَمْسُ خِصَالٍ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ شَيْءٌ مِنْهَا لَمْ يَكُنْ فِيهِ كَثِيرُ مُسْتَمْتَعٍ: أَوَّلُهَا الْوَفَاءُ وَ الثَّانِيَةُ التَّدْبِيرُ وَ الثَّالِثَةُ الْحَيَاءُ وَ الرَّابِعَةُ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْخَامِسَةُ وَ هِيَ تَجْمَعُ هَذِهِ الْخِصَالَ الْحُرِّيَّةِ»(5)؛ (پنج صفت است كه اگر كسى لااقل يكى از آنها را نداشته باشد خير قابل توجهى در او نيست: اوّل وفاست، دوم تدبير، سوم حيا، چهارم حُسن خُلق، پنجم كه جامع همه اين صفات است، حرّيت و آزادگى است).(6)