آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره «محاسبه اعمال» از سوي شخص «پرهيزكار» می فرماید: «پيوسته عمل صالح انجام مى دهد، با اين حال ترسان است [كه از او پذيرفته نشود] روز را به پايان مى برد؛ در حالى كه همّ او سپاسگزارى [نعمت هاى الهى] است، و صبح مى كند؛ در حالى كه تمام همّش ياد خداست، شب را سپرى مى كند؛ در حالى كه ترسان است، و صبح بر مى خيزد؛ در حالى كه شادمان است، ترسان از غفلت هايى است كه از آن برحذر داشته شده، و شادمان براى فضل و رحمتى است كه به او رسيده [؛ زيرا روز ديگرى از خدا عمر گرفته و درهاى سعى و تلاش را به روى او گشوده است]».

امام علي(علیه السلام) در بخشی از خطبه 193 «نهج البلاغه» درباره «محاسبه اعمال» از سوي شخص «پرهيزكار» مى فرمايد: (پيوسته عمل صالح انجام مى دهد، با اين حال ترسان است [كه از او پذيرفته نشود] روز را به پايان مى برد در حالى كه همّ او سپاسگزارى [نعمت هاى الهى] است و صبح مى كند در حالى كه تمام همّش ياد خداست)؛ «يَعْمَلُ الاْعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَى وَجَل(1) يُمْسِي وَهَمُّهُ الشُّكْرُ، وَ يُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّكْرُ».
آرى! اولياى الهى اگر تمام اعمال صالح را انجام داده باشند باز از اين بيم دارند كه حق عبوديت پروردگار را ادا نكرده و در انجام وظيفه خود كوتاهى كرده باشند، همان گونه كه در حديث آمده: «شخصى از امام صادق(عليه السلام) پرسيد چه چيز مهمّى در وصيّت لقمان بود؟ فرمود: امور مهم و شگفت آور، بعد گفت: و از همه شگفت آورتر اينكه به فرزندش گفت: آن گونه از خدا بترس كه اگر تمام اعمال نيك انس و جنّ را انجام داده باشى باز از اين بترسى كه كوتاهى كرده اى و خداوند مجازاتت مى كند و آن قدر به رحمت خدا اميدوار باش كه اگر تمام گناهان انس و جنّ را انجام داده اى، باز اميد به رحمت او داشته باشى».(2)
قرآن مجيد با تعبيری گويا در بيان اوصاف پيشگامان اعمال خير مى فرمايد: «وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ»(3)؛ (و آنها كه نهايت كوشش را در انجام طاعات به خرج مى دهند و با اين حال از اينكه سرانجام به سوى پروردگارشان باز مى گردند دل هايشان ترسان است).
تعبير به «يُمسى...» اشاره به اين است كه آنها در آغاز روز كه تلاش و كوشش را شروع مى كنند، با نام خدا آغاز مى كنند و در پايان روز كه از مواهب الهى بهره كافى گرفتند، به شكر خدا مى پردازند. درست همچون نشستن بر سر سفره غذا كه با نام خدا شروع مى شود و با شكر پروردگار پايان مى پذيرد، هر چند بعضى از شارحانِ نهج البلاغه(4) در تفسير اين دو جمله گفته اند: كه اين اختلاف در تعبير از باب تنوّع در عبارت است و منظور آن است كه صبح و شام و در جميع حالات، هم ذاكرند و هم شاكر؛ ولى آنچه كه در بالا گفته شد، صحيح تر به نظر مى رسد.
درباره اهمّيّت ذكر الله در آيات و روايات، تعبيرات بسيار پرمعنايى وارد شده است؛ مثلا در حديثى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «ثَلَاثَةٌ مَعْصُومُونَ مِنْ إبْليسَ وَ جُنُودِهِ: أَلذَّاكِرُونَ للهِ، وَ الْبَاكُونَ مِنْ خَشْيَةِ اللهِ، وَ الْمُسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ»(5)؛ (سه گروهند كه از شيطان و لشكريانش در امانند، آنها كه پيوسته ياد خدا مى كنند، و آنها كه از ترس [كيفر خداوند] اشك مى ريزند [و احساس مسئوليت مى كنند]، و آنها كه در سحرگاهان استغفار مى نمايند).
درباره اهمّيّت شكر نيز در آيات و روايات، تأكيدات فراوانى ديده مى شود؛ از جمله در حديثى که از اميرمؤمنان(عليه السلام) در «غرر الحكم» آمده، مى خوانيم: «شُكْرُ النِّعْمَةِ اَمَانٌ مِنْ حُلُولِ النِّقْمَةِ»(6)؛ (شكر نعمت انسان را از بلاها و حوادث ناگوار در امان مى دارد).
آنگاه اشاره به دو وصف مهم ديگر از اوصاف اين پاك مردان مى كند و مى فرمايد: «يَبِيتُ حَذِراً وَ يُصْبِحُ فَرِحاً؛ حَذِراً لَمَّا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ، وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ»؛ (شب را سپرى مى كند، در حالى كه ترسان است و صبح بر مى خيزد، در حالى كه شادمان است. ترسان از غفلت هايى است كه از آن برحذر داشته شده، و شادمان براى فضل و رحمتى است كه به او رسيده [؛ زيرا روز ديگرى از خدا عمر گرفته و درهاى سعى و تلاش را به روى او گشوده است]).
مفهوم اين سخن آن نيست كه براى مسئله خوف و رجاء تقسيم زمانى بيان كند؛ خوف و رجاء در هر زمان و در هر حال در دل پرهيزكاران است؛ بلكه از آنجا كه پرهيزكاران بعد از پايانِ كار روزانه به محاسبه خويش مى پردازند و از اين نگرانند كه در برنامه روزى كه گذشت خطاها و لغزش هايى باشد، سخن از خوف آنها به ميان آمده و لذا به ما دستور داده شده كه شب هنگام پیش از رفتن به بستر استراحت، استغفار كنيم. امام صادق(عليه السلام) در حديثى می فرمایند: «مَنِ إِسْتَغْفَرَ اللهَ حِينَ يَأْوِي إِلَى فِرَاشِهِ مِأَةَ مَرَّةٍ تَحَاتَتْ ذُنُوبُهُ كَمَا يَسْقُطُ وَرَقَ الشَّجَرِ»(7)؛ (كسى كه شب هنگام وقتى به بستر استراحت مى رود يك صد مرتبه استغفار كند، گناهان او فرو مى ريزد آن گونه كه برگ درختان [هنگام پاييز] فرو مى ريزد).
و از آنجا كه روز آغاز فعّاليّتى نوين و اعمال صالح جديدى است فعّاليّتى كه بايد با اميد آغاز گردد تجلى گاه صفت رجاء و شادمانى است. در اينكه ميان فضل و رحمت چه تفاوتى است؟ مفسّران قرآن در ذيل آيه «قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ»(8) گفتگوى بسيار دارند؛ بعضى «فضل الهى» را اشاره به نعمت هاى ظاهرى و مادى، و «رحمت» را اشاره به نعمت هاى باطنى و معنوى دانسته اند و بعضى ديگر «فضل» را آغاز نعمت و «رحمت» را دوام نعمت دانسته اند. اين احتمال نيز داده شده كه «فضل» اشاره به نعمت عام پروردگار به همه انسان ها و «رحمت» اشاره به رحمتِ ويژه مؤمنان است. البتّه اين تفسيرها منافاتى با هم ندارند و ممكن است در مفهوم عبارت بالا گنجانيده شوند.(9)