آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در بیان علت سجده نکردن «شیطان» در برابر حضرت «آدم(ع)» می فرماید: «تعصّب و نخوت او به جهت خلقتش سبب تفاخر بر آدم گردید، از اين رو لباس تكبّر بر تن نمود، و پوشش تواضع را در آورد»؛ بر اساس سخن امام(ع)، ابلیس نخستین کسی است که تعصب و آيين استكبار را بنا نهاد. آنگاه حضرت با اشاره به سرنوشت شيطان مى فرمايد: «آيا نمى بينيد خداوند او را به سبب تكبّرش تحقير كرد و بر اثر خودبرتربينى اش وى را خوار گردانيد و به همين جهت او را در دنيا طرد كرد و آتش فروزان دوزخ را برايش آماده ساخت؟».

امام علی(علیه السلام) در بخشی از خطبه 192 «نهج البلاغه» پس از بیان داستان سجده نکردن «ابلیس» در برابر «آدم»، دليل مخالفت او را با فرمان قطعى خداوند چنين بيان مى كند: (تعصّب و نخوت او را فرا گرفت و به جهت خلقتش [از آتش] بر آدم افتخار كرد و به سبب اصل و ريشه اش نسبت به آدم تعصّب ورزيد، از اين رو اين دشمن خدا، پيشواى متعصّبان و سر سلسله مستكبران شد كه اساس تعصّب را بنا نهاد و با خداوند در رداى جبروتيش به ستيز برخاست و لباس بزرگى و تكبّر بر تن نمود، و پوشش تواضع و فروتنى را در آورد)؛ «اعْتَرَضَتْهُ الْحَمِيَّةُ فَافْتَخَرَ عَلَى آدَمَ بِخَلْقِهِ، وَ تَعَصَّبَ عَلَيْهِ لاَِصْلِهِ، فَعَدُوُّ اللهِ إِمَامُ الْمُتَعَصِّبِينَ، وَ سَلَفُ الْمُسْتَكْبِرِينَ، الَّذِي وَضَعَ أَسَاسَ الْعَصَبِيَّةِ، وَ نَازَعَ اللهَ رِدَاءَ الْجَبْرِيَّةِ، وَ ادَّرَعَ(1) لِبَاسَ التَّعَزُّزِ(2)، وَ خَلَعَ قِنَاعَ التَّذَلُّلِ».
در واقع سبب اصلى مخالفت آشكار ابليس نسبت به فرمان قطعى خداوند، همان تعصّب و غرور بود كه از يك محاسبه غلط سرچشمه گرفته و از خودبينى و خودخواهى ناشى شده بود. او تنها از آفرينش آدم جنبه خاكى او را مى ديد و لذا اصل خود را كه از آتش است از او برتر مى دانست: «خَلَقْتَنِى مِنْ نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»(3) و بخش مهم وجود آدم را كه همان روح الهى بود «وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ»(4) به كلّى ناديده مى گرفت. آرى! خودبينى و خودخواهى بدترين حجاب است كه انسان را از درك واضح ترين حقايق باز مى دارد. ابليس حتى در برترى آتش بر خاك نيز گرفتار خطا و اشتباه شد؛ زيرا خاك منبع اصلى حيات، نموّ گياهان، پرورش گل ها و ميوه ها و انواع بركات است؛ در حالى كه آتش، موجود خطرناكى است كه تنها در بخشى از زندگى انسان به كار مى آيد.
به هرحال تعبير امام(عليه السلام) درباره ابليس به «عدوّ الله» اشاره به اين است كه او تنها دشمن آدم نبود؛ بلكه دشمن خالق آدم و معترض به فرمان او بود. او سنگ نخستين تعصّب را بنا نهاد و آيين استكبار و تكبّر را آغاز كرد؛ كارى كه در واقع جنگ با خدا محسوب مى شود؛ زيرا عزّت و بزرگى تنها شايسته ذات پاك اوست و زيبنده بندگان تنها تواضع و فروتنى است و به گفته بزرگان علماى اخلاق، امّ الرذائل تكبّر و غرور است.
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه يكى از يارانش مى گويد: از آن حضرت سؤال كردم كمترين مرحله الحاد و كفر چيست؟ فرمود: «إنَّ الْكِبْرَ أَدْناهُ»(5)؛ (تكبّر نخستين مرحله آن است). در حديث ديگر از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) مى خوانيم: «لا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِي قَلْبِهِ مِثْقالُ ذَرَّةٍ مِنْ كِبْرٍ»(6)؛ (كسى كه به اندازه ذرّه اى تكبّر در قلبش باشد وارد بهشت نخواهد شد).
آنگاه امام(عليه السلام) روى سخن را به مخاطبين كرده و از سرنوشت شوم شيطان براى هشدار به آنان بهره بردارى كرده مى فرمايد: (آيا نمى بينيد چگونه خداوند او را به سبب تكبّرش تحقير كرد و كوچك شمرد و بر اثر خودبرتر بينى اش وى را پست و خوار گردانيد و به همين جهت او را در دنيا طرد كرد و آتش فروزان دوزخ را در آخرت برايش آماده ساخت؟)؛ «أَلَا تَرَوْنَ كَيْفَ صَغَّرَهُ اللهُ بِتَكَبُّرِهِ، وَ وَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ، فَجَعَلَهُ فِي الدُّنْيَا مَدْحُوراً(7)، وَ أَعَدَّ لَهُ فِي الْآخِرَةِ سَعِيراً؟».
اين تعبيرها اشاره به آيات قرآن مجيد است، در يك جا مى فرمايد: «فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ * وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ»(8)؛ (از آن [صف فرشتگان] بيرون رو! كه تو [از درگاه ما] رانده شده اى و لعنت [و دورى از رحمت حق] تا روز قيامت بر تو خواهد بود) و در آیه ديگر مى فرمايد: «قَالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ * لَاَمْلَاَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ»(9)؛ (فرمود: به حق سوگند! و حق مى گويم كه جهنم را از تو و هر كدام از آنان كه از تو پيروى كند پر خواهم كرد).(10)