آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اعتقاد به «ابدال» نزد اهل سنت، از روایات منتسب به پيامبر(ص) سرچشمه گرفته زیرا از آن حضرت نقل شده: «ابدال در امت من سى نفرند كه هر كدام همچون ابراهيم خليل اند و هر زمان يكى از آنها از دنيا برود خدا فرد ديگرى را بدل او قرار مى دهد». اما اصل وجود «ابدال» در كلام پیامبر(ص)، اشاره به افراد با ايمان و والا مقامى است كه خداوند آنها را براى هدايت بندگانش در زمين قرار داده و امام معصوم(ع) در رأس همه آنها است. لکن در گذر زمان، افراد و گروه ها، اين واژه را به نفع خود و بر طبق هوس هاى خويش تفسير كرده اند.

اساس اعتقاد اهل سنت درباره «ابدال» بعضى از احاديث است كه به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نسبت داده اند از جمله احمد حنبل در «مسند» خود از آن حضرت نقل مى كند كه فرمود: «اَلأبْدَالُ فِي هذِهِ الاُمَّةِ ثَلَاثُونَ مِثلُ إبْراهيمِ خَليلِ الرَّحْمانِ عَزَّوَجَلَّ كُلُّ مَا مَاتَ رَجُلٌ أبْدَلَ اللهُ تَعالى مَكانَهُ رِجَالاً»(1)؛ (ابدال در امت من سى نفرند كه هر كدام همچون ابراهيم خليل اند و هر زمان يكى از آنها از دنيا برود خدا فرد ديگرى را بدل او قرار مى دهد). از اينجا وجه نام گذارى ابدال به اين نام روشن مى شود. در يكي ديگر از كتاب هاي اهل سنت به نام «مجمع الزوائد» در حديث ديگرى از آن حضرت، تعداد آنها را چهل نفر نقل مى كند كه خدا به بركت آنها بركات زمين و آسمان را نصيب انسان ها مى كند.(2)
سپس اين روايت به دست «معاويه» مى افتد و او چنان آن را تحريف مى كند كه هر خواننده اى گرفتار وحشت مى شود. ابن ابى الحديد تحت عنوان «احاديث مجعوله كه در مذمت على(عليه السلام) ساخته اند» از معاويه چنين نقل مى كند كه: «واقدى مى نويسد: هنگامى كه «معاويه» بعد از صلح با امام حسن(عليه السلام) از عراق به شام بازگشت خطبه اى خواند و گفت: اى مردم! رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) به من چنين فرمود: «إنَّكَ سَتَلِى الْخِلَافَةَ مِنْ بَعْدي فَاخْتَرِ الاَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ فَإنَّ فِيهَا الاَبْدالُ وَ قَدِ اخْتَرْتُكُمْ فَالْعَنُوا أَبَا تُرابٍ»(3)؛ (به زودى تو خلافت را پس از من عهده دار مى شوى، سرزمين مقدس [شامات] را انتخاب كن؛ چرا كه ابدال در آنجا هستند و من شما را برگزيدم، بنابراين شما ابوتراب [نعوذ بالله على(عليه السلام)] را لعن كنيد)».
اين حديث به دست صوفيه افتاده و آنها گفته اند: «دنيا هرگز خالى از ابدال نمى شود و آنها چهل نفرند و خالى از اوتاد نمى گردد و آنها هفت نفرند و از قطب تهى نمى ماند و او يك نفر است. هنگامى كه قطب بميرد يكى از آن هفت نفر به جاى او مى نشينند و يكى از چهل نفر از ابدال در سلك اوتاد قرار مى گيرند».(4)
ابن ابى الحديد پس از نقل اين سخن مى افزايد: «اصحاب ما معتقدند كه ابدال جماعتى از علما و مؤمنين آگاه به مسائل اسلامى اند و اگر اجماع امت حجت است به موجب سخن آنهاست و چون نمى توان آنان را شناخت اجماع همه علما معيار قرار داده شده در حالى كه اصل، قول همان گروه است».(5) جالب اين كه در كتب اهل سنت آمده: ابدال هرگز فرزندى از خود نمى آورند، هرچند هفتاد همسر انتخاب كنند و لذا بعضى از افراد را كه فرزندى نداشتند جز ابدال شمردند(6)، ولى اين ويژگى چه سرّى دارد بر هيچ كس روشن نيست.
در روايات شيعه اماميه نيز به ابدال اشاره شده؛ از جمله مرحوم علامه مجلسى در جلد 27 «بحارالانوار» در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) چنين نقل مى كند كه: «راوى از آن حضرت پرسيد: مردم [اشاره به جماعتى از اهل سنت است] چنين گمان مى كنند كه در زمين ابدالى وجود دارد. اين ابدال كيستند؟ امام(عليه السلام) فرمود: راست گفتند. ابدال همان اوصياء [و امامان معصوم(عليهم السلام)] هستند كه خداوند عزوجل آنها را بدل انبيا قرار داده است، هنگامى كه انبيا را از اين جهان برد و خاتم آنها را محمد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) قرار داد». مرحوم علامه مجلسى بعد از ذكر اين حديث مى گويد: «ظاهر دعايى كه جزء دعاى «ام داود» است و از امام صادق(عليه السلام) در نيمه رجب نقل شده كه مى گويد: «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد... اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الاَوْصِيَاءِ وَ السُّعَدَاءِ وَ الشُّهَدَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الاَبْدَالِ وَ الاَوْتَادِ...». اين است كه ابدال غير از امامان اهل بيت(عليهم السلام) هستند [زيرا نخست درود به آل محمد و ائمه هدى فرستاده شده و سپس درود به ابدال و اوتاد]. ولى صريح نيست و ممكن است بتوان آن را حمل بر تأكيد كرد. [سپس مى افزايد] ممكن است مراد از اين دعا اصحاب خاص ائمه باشند و به هر حال ظاهر خبر اين است كه آنچه را صوفيه اهل سنت افترا بسته اند [كه آن را اشاره به اقطاب و سران صوفيه مى دانند] نفى مى كند».(7)
در حديثى كه در كتاب «مستدرك» از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده نيز مى خوانيم: «هر كس در روز بيست و پنج بار به همه مردان و زنان مؤمن دعا كند خداوند كينه را از سينه او بيرون مى برد و او را جزء ابدال محسوب مى دارد».(8)
از مجموع آنچه در بالا ذكر شد استفاده مى شود كه اصل وجود ابدال در كلام رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) و به دنبال آن در بعضى از كلمات ائمه اهل بيت(عليهم السلام) وجود دارد و اشاره به افراد با ايمان والا مقامى است كه خداوند آنها را براى هدايت بندگانش در زمين قرار داده كه در رأس همه آنها امام معصوم(عليه السلام) است؛ همان گونه كه در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «إنَّ أبْدالَ أُمَّتي لَنْ يَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِالاَعْمالِ وَ إنَّما دَخَلُوها بِرَحْمَةِ اللهِ وَ سِخاوَةِ الاَنْفُسِ وَ سَلامَةِ الصَّدْرِ وَ رَحْمَة لِجَميعِ الْمُسْلِمينَ»(9)؛ (ابدال امتم [تنها] با اعمالشان وارد بهشت نمى شوند؛ بلكه به رحمت خداوند و سخاوت نفس و سلامت دل و مهربانى و محبت به جميع مسلمانان وارد بهشت مى شوند).
ولى بعداً هر گروهى اين واژه را به نفع خود و بر طبق اميال و هوس هاى خويش تفسير كرده، صوفيان به نفع خود، معاويه نيز به سود خويش آن را بر آنچه مايل بوده اند تطبيق داده اند.(10)