پاسخ اجمالی:
امام سجاد(ع) هنگام وداع ماه مبارک رمضان از این ماه با تعابیر بلند و والایی یاد نموده و فرمودند: «سلام بر تو [اين سلام، سلام توديع است] اي بزرگترين ماه، كه به خدا انتساب داري و سلام بر تو اي عيد اولياي الهي. سلام بر تو اي همنشینی كه وقتي بودي گرامي بودي و حال كه در آستانه رفتن هستي، رفتنت فاجعه بار است. سلام بر تو اي تكيه گاه اميد كه در هنگام مفارقت، ما را غمگین و رنجور كردي. سلام بر تو اي دوست با الفت كه وقتي آمدي ما را مسرور و وقتي رفتي ما را گداختي و ...».
پاسخ تفصیلی:
امام سجاد(علیه السلام) به هنگام وداع ماه مبارک رمضان این ماه را این گونه معرفی می کند: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَكْبَرَ، وَ يَا عِيدَ أَوْلِيَائِه»؛ (سلام بر تو اي بزرگترين ماه كه به خدا انتساب داري و سلام بر تو اي عيد اولياي الهي). اين سلام، سلام توديع است.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَكْرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ، وَ يَا خَيْرَ شَهْرٍ فِي الْأَيَّامِ وَ السَّاعَات» امام سجاد(عليه السلام) چندين بار به اين ماه سلام مي كند. ماه رمضان اگر زماني گذرا بود و باطن و سرّ و حقيقت و روح نداشت، وليّ الله به او سلام نمي كرد. اين گفته هاي معرفتي ـ معاذ الله ـ نظير اشعار خيالي شعرا نيست كه بر خطابه هاي خيالي حمل شود كه مثلاً به كوه و يا آثار مخروبه خطاب مي كنند. بيان حضرت اين است كه ما خيلي دوست و رفيق، داشته و داريم؛ اما هيچ دوستي به عظمت اين ماه نبوده. ماهي كه نه هيچ روزي مثل روزهاي آن و نه هیچ شبي چون شبهاي آن بود.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ شَهْرٍ قَرُبَتْ فِيهِ الْآمَالُ، وَ نُشِرَتْ فِيهِ الْأَعْمَال»(1)؛ (سلام ما بر تو اي ماهي كه آرزوها در اين ماه نزديك شد) و ما فهميديم كه چه بخواهيم. لذا آرزوهاي طولاني و دور و دراز نمي کنیم، ماهي كه در آن برآمدن آرزوهاي مشروع نزديك شد.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ قَرِينٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً، وَ أَفْجَعَ فَقْدُهُ مَفْقُودا»(2)؛ (سلام بر تو اي نزديكي كه وقتي بودي گرامي بودي و حال كه در آستانه رفتن هستي، رفتنت فاجعه است) و ما را غمگين مي كند. همچون كسي كه عضو خانواده اش را از دست مي دهد.
«وَ مَرْجُوٍّ آلَمَ فِرَاقُه»؛ (سلام بر تو اي تكيه گاه اميد كه در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور كردي).
آن ماه كه در جان انسان رسوخ داشت، وقتي از جان فاصله مي گيرد، جايش را غم پر مي كند؛ زيرا از آن صفاي ضمير، ديگر خبري نيست و آن نشاطي را كه انسان در ماه مبارك رمضان براي نثار و ايثار دارد، در غير اين ماه ندارد. اگر انسان در اين ضيافت حق از خدا غنا و بي نيازي طلب كند، چيزي او را متوجه و مشغول نمي كند، نه از كسي مي ترسد و نه از بذل جان دريغ مي كند.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ أَلِيفٍ آنَسَ مُقْبِلًا فَسَرَّ، وَ أَوْحَشَ مُنْقَضِياً قد مَض»(3)؛ (سلام بر تو اي دوست با الفت كه وقتي آمدي ما را مسرور و وقتي رفتي ما را گداختي). اين حرف انساني است كه با باطن روزه اين ماه و با باطن شب قدر در تماس بوده است.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِيهِ الْقُلُوبُ، وَ قَلَّتْ فِيهِ الذُّنُوب»؛ (سلام بر تو اي همسايه عزيز كه ما در جوار رحمت تو بوديم، تو همسايه اي بودي كه در اين مدّت در اثر حُسن همجواري با تو دلها رقيق و گناهان كم شد). آري، انجام مكروهات و گناهان كوچك، كم كم راه انسان را مي بندد.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشَّيْطَانِ، وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سُبُلَ الْإِحْسَان»؛ (سلام بر تو اي رفيقي كه كمك كردي تا ما بر شيطان مسلّط شديم). به راستي انسان در اين ماه بر شيطان مسلّط مي شود و به وسوسه های شيطاني گوش فرا نمي دهد. تو براي ما مصاحب خوبي بودي كه ما توانستيم بر شيطان پيروز شويم.
ما نه تنها در بُعدِ سلبي از دست شيطان نجات پيدا كرديم و كار بد نكرديم؛ بلكه در بُعدِ اثباتي هم پيروز شديم و راههاي خير را به خوبي و آساني طي كرديم. اگر در غير ماه مبارك رمضان، كار خير را به سختي انجام مي داديم، در اين ماه به آساني انجام داديم. تو باعث شدي كه ما راه احسان را با سهولت طيّ كرديم.
در ادامه فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا أَكْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِيك»؛ (سلام بر تو اي ماه، چه بسيار بنده هايي را كه خدا در زمان تو آزاد كرده است). خدا آنان را كه گرفتار آتش و رذايل اخلاقي بودند، از اين بندها آزاد كرده و چه نعمتي بهتر از آزادي است؟
امام صادق(عليه السلام) در بيان صفات انسان ديندار فرمود: «وَ رَفَضَ الشَّهَوَاتِ فَصَارَ حُرّا»(4)؛ (او شهوت و بي بندوباري را ترك مي كند در نتيجه آزاد مي گردد). نعمتي بالاتر از آزادي و آزادگي نيست كه انسان گرفتار شهوت و غضب و برده هوی نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.
«وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَى حُرْمَتَكَ بِك»؛ (چقدر سعادتمند شد كسي كه احترام تو را حفظ كرد) و مواظب بود تا در اين ماه حرف بد نزند، خيال و گناه بد نكند.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَمْحَاكَ لِلذُّنُوبِ، وَ أَسْتَرَكَ لِأَنْوَاعِ الْعُيُوب»؛ (سلام بر تو اي حقيقت ماه مبارك رمضان كه محو كننده گناه هستي. عيب را مي پوشاني و گناه را محو مي كني. اول پوشاندن و ستر و بعد مغفرت است. ابتدا خداي سبحان مي پوشاند كه آبروي انسان محفوظ بماند، سپس مي بخشد، ستّار بودن زمينه مغفرت غفّار را فراهم مي كند.
چقدر خوب است انسان تا مي تواند، آبروي ديگران را حفظ كند، خدا هم آبروي او را حفظ مي كند.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَطْوَلَكَ عَلَى الْمُجْرِمِين»؛ (سلام بر تو اي ماه مبارك رمضان كه براي افراد تبهكار، بسيار طولاني هستي). ماه رمضان براي چنين افرادي حكم چندين ماه را دارد.
«وَ أَهْيَبَكَ فِي صُدُورِ الْمُؤْمِنِين» ماه مبارك رمضان، در دلهاي مؤمنان با نوعي هيبت و جلال و هيمنه و شكوه، تلقّي مي شود.
در ادامه وداع فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ شَهْرٍ لَا تُنَافِسُهُ الْأَيَّام»؛ (سلام بر تو اي ماهي كه هيچ ماهي با تو توان رقابت ندارد).
وقتي انسان مي دود و مسابقه مي دهد، نفس نفس مي زند تا به مقصد برسد. خداي سبحان هم فرمود: براي گفتن فضايل، منافسه (مسابقه) بدهيد: «وَ في ذلِکَ فَلْيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ»(5) شما هم نفس نفس بزنيد تا آن مقام نفيس و ارزنده را بگيريد.
فرمود: هيچ ماه و ايام و ليالي و لحظاتي با تو منافسه و رقابت نمي كند. تو پيشگامي و همه يازده ماه به دنبال تو هستند.
چنين نيست كه انسان بگويد در ماه مبارك رمضان، حرفها را مي شنوم و بعداً عمل مي كنم. اگر فعلا ً عمل نشود، بعداً هم عمل نخواهد شد؛ چون زمانهاي ديگر، آن قدرت را ندارند كه با ماه مبارك رمضان، در كسب و تأمين توفيق انسان، رقابت كنند.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ غَيْرَ كَرِيهِ الْمُصَاحَبَةِ، وَ لَا ذَمِيمِ الْمُلَابَسَة»؛ (سلام بر تو، در اين مدّتي كه مهمان ما بودي [يا ما در خدمت تو بوديم]، هيچ رنجي نديديم. از مصاحبت با تو خسته نشديم). در حضور تو لذّت برديم و تو مهمان خوبي براي ما بودي.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ كَمَا وَفَدْتَ عَلَيْنَا بِالْبَرَكَاتِ، وَ غَسَلْتَ عَنَّا دَنَسَ الْخَطِيئَات»؛ (سلام بر تو، اي ماه گرامي رمضان كه بركت آوردي، ما را شستشو دادي و رفتي). اگر بعدها آلوده شديم، به دست خود آلوده شده ايم وگرنه تو ما را تطهير كردي و اكنون احساس سبكي مي كنيم.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ غَيْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوكٍ صِيَامُهُ سئماً»؛ (سلام بر تو كه پس از يك ماه مهماني در هنگام توديع، ما احساس خستگي نكرديم). انسان وقتي مهمان را براي مدّتي مديد و با تشريفات پذيرايي مي كند خود در اين مدّت خسته مي شود؛ امّا حضرت مي فرمايد: «از پذيرايي طولاني و روزه گرفتن، هرگز خسته نشديم و رنجي احساس نكرديم؛ بلكه براي ما گوارا بود».
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ، وَ مَحْزُونٍ عَلَيْهِ قَبْلَ فَوْتِه»؛ (سلام بر تو، كه قبل از آمدن انتظارت را داشتيم، هم اكنون نيز كه مي خواهي بروي ما را غمگين كرده اي).
«السَّلَامُ عَلَيْكَ كَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِكَ عَنَّا، وَ كَمْ مِنْ خَيْرٍ أُفِيضَ بِكَ عَلَيْنَا»؛ (سلام بر مهمان گرانقدري كه به بركت تو خدا بسياري از بلاها را از ما برداشت و بسياري از بركات را به ما عطا كرد). در حقيقت ما مهمان تو بوديم نه تو مهمان ما.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى لَيْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِي هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»؛ (سلام بر تو [اين سلام توديع است] اي ماه و بر ليلة القدر تو، آن شبي كه از هزار ماه، تقريباً هشتاد سال، بالاتر است).
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَيْكَ، وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَيْكَ»؛ (سلام بر تو اي ماهي كه ديروز حريص بوديم كه بيايي و فردا هم بسيار مشتاقيم كه تو را زيارت كنيم. اين مراسم توديع را تنها به عنوان اداي وظيفه، انجام مي دهيم.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى فَضْلِكَ الَّذِي حُرِمْنَاهُ، وَ عَلَى مَاضٍ مِنْ بَرَكَاتِكَ سُلِبْنَاهُ»؛ (سلام بر تو و فضيلت تو، سلام بر تو و بركات تو كه دريغا امروز از آن فضيلت محروم شديم).
آنگاه حضرت در ادامه به خدا عرض مي كند: «اللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِي شَرَّفْتَنَا بِهِ، وَ وَفَّقْتَنَا بِمَنِّكَ لَهُ حِينَ جَهِلَ الْأَشْقِيَاءُ وَقْتَهُ، وَ حُرِمُوا لِشَقَائِهِمْ فَضْلَهُ»؛ (خدايا تو آن توفيق را دادي كه ما اهل اين ماه باشيم در حالي كه عدّه اي از فضيلت اين ماه محروم شدند و منشأ حرمان آنها نيز شقاوتشان بود كه به سوء اختيار خودشان فراهم شد).
«أَنْتَ وَلِيُّ مَا آثَرْتَنَا بِهِ مِنْ مَعْرِفَتِهِ، وَ هَدَيْتَنَا لَهُ مِنْ سُنَّتِهِ»؛ (پروردگارا تو مولي و سرپرست مايي در آنچه ما را به شناخت آن برگزيده اي و راهنمايي كردي كه روش آن را طي كنيم).
«وَ قَدْ تَوَلَّيْنَا بِتَوْفِيقِكَ صِيَامَهُ وَ قِيَامَهُ عَلَى تَقْصِيرٍ، وَ أَدَّيْنَا فِيهِ قَلِيلًا مِنْ كَثِيرٍ»؛ (و در پرتو توفيق تو به روزه و نماز آن با اعتراف به تقصير نايل آمديم و اندكي از وظايف بسيار را ادا كرديم).
«اللَّهُمَّ فَلَكَ الْحَمْدُ إِقْرَاراً بِالْإِسَاءَةِ، وَ اعْتِرَافاً بِالْإِضَاعَةِ، وَ لَكَ مِنْ قُلُوبِنَا عَقْدُ النَّدَمِ، وَ مِنْ أَلْسِنَتِنَا صِدْقُ الِاعْتِذَارِ»؛ (پروردگارا تو را در حالي ستايش مي كنيم كه به بد رفتاري خود اقرار و به ضايع نمودن نعمت احكام تو و عمر خويش اعتراف داريم و براي توست، از ناحيه دلهاي ما پيمان پشيماني و از ناحيه زبان، پوزش طلبي صادقانه).
«فَأْجُرْنَا عَلَى مَا أَصَابَنَا فِيهِ مِنَ التَّفْرِيطِ أَجْراً نَسْتَدْرِكُ بِهِ الْفَضْلَ الْمَرْغُوبَ فِيهِ، وَ نَعْتَاضُ بِهِ مِنْ أَنْوَاعِ الذُّخْرِ الْمَحْرُوصِ عَلَيْهِ»؛ (پس اجر مصيبت بر تفريط در اين ماه را چيزي قرار ده تا به وسيله آن فضيلتي را كه مورد رغبت است، نايل شويم و عوض خيري را كه از آن ممدوح است برسيم).
«وَ أَوْجِبْ لَنَا عُذْرَكَ عَلَى مَا قَصَّرْنَا فِيهِ مِنْ حَقِّكَ»؛ (پذيرش پوزش را براي ما مقرر نما تا حق تقصير شده تو بخشوده شود).
چه اينكه خود، در قرآن كريم فرمود: «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلي نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»(6)؛ (خداي سبحان، رحمت را بر خويش واجب كرده است).
«وَ ابْلُغْ بِأَعْمَارِنَا مَا بَيْنَ أَيْدِينَا مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُقْبِلِ، فَإِذَا بَلَّغْتَنَاهُ فَأَعِنِّا عَلَى تَنَاوُلِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ مِنَ الْعِبَادَةِ، وَ أَدِّنَا إِلَى الْقِيَامِ بِمَا يَسْتَحِقُّهُ مِنَ الطَّاعَةِ»؛ (و عمر ما را تا ماه مبارك آينده طولاني بفرما و هنگامي كه ما را به سال آينده رساندي كمك كن تا آنچه در خور توست عبادت كرده و آنچه سزاوار توست طاعت كنيم).
«وَ أَجْرِ لَنَا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ مَا يَكُونُ دَرَكاً لِحَقِّكَ فِي الشَّهْرَيْنِ مِنْ شُهُورِ الدَّهْر»؛ (و توفيق انجام كار نيك را به طور جاري و مستمر بهره ما فرما، تا آنچه حق و شايسته مقام توست در تمام ماه مبارك رمضان در مدّت عمر ما پيش مي آيد جبران شود).
«وَ اجْبُرْ مُصِيبَتَنَا بِشَهْرِنَا، وَ بَارِكْ لَنَا فِي يَوْمِ عِيدِنَا وَ فِطْرِنَا»؛ (پروردگارا هجران ماه مبارك را كه مصيبت ماست براي ما در روز عيد فطر بابركت جبران فرما).
هر پاداشي كه به افراد شايسته و واجد شرايط اين ماه مرحمت مي كني به ما نيز لطف فرما؛ زيرا فضل تو تمام شدني نيست؛ بلكه همواره جوشان است.(7)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.