آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

زبان مهمترين كليد دانش، فرهنگ، عقيده و اخلاق است که اصلاح آن سرچشمه همه اصلاحات اخلاقى و انحراف آن سبب انواع انحرافات است. علماى اخلاق اصلاح زبان را گام مهمّى براى تقويت فضائل اخلاق و تكامل روح مى شمرند. پیامبر(ص) مى فرماید: «ايمان كسى استقامت و راستى پيدا نمى كند، مگر اين كه قلب او استقامت يابد و قلب نيز استقامت نمى يابد مگر اين كه زبان او راستى و استقامت پيدا كند».

زبان مهمترين كليد دانش و فرهنگ و عقيده و اخلاق است؛ و اصلاح آن سرچشمه همه اصلاحات اخلاقى، و انحراف آن سبب انواع انحرافات است. اصلاح زبان و گفتار از آنجا اهمّيّت فوق العاده در بحثهاى اخلاقى به خود گرفته، كه زبان ترجمان دل و نماينده عقل و كليد شخصيّت انسان و مهمترين دريچه روح است. به تعبير ديگر، آنچه بر صفحه روح انسان نقش مى بندد، قبل از هر چيز بر صفحه زبان و در لا به لاى گفته هاى او ظاهر مى شود. جالب اين كه اطبّاى پيشين سلامت و انحراف مزاج انسان را نيز از مشاهده زبان او كشف مى كردند، و در آن زمان كه مسأله آزمايش خون و ترشّحات بدن، يا عكسبردارى وجود نداشت، زبان به عنوان تابلويى براى تشخيص سلامت و بيمارى دستگاههاى درون شمرده مى شد، و پزشكان آگاه، با يك نگاه به زبان، بسيارى از مسائل را درباره سلامتى و بيمارى افراد كشف مى كردند.
در مورد مسائل اخلاقى و فكرى نيز همين امر صادق است؛ زبان مى تواند تابلويى براى كشف انواع مفاسد اخلاقى درونى مورد استفاده قرار گيرد؛ همان گونه كه آلودگى زبان مى تواند انعكاس وسيعى در روح انسان داشته باشد. روى اين جهات، همواره علماى اخلاق اهمّيّت خاصّى براى اصلاح زبان قائل بوده و هستند، و اصلاح آن را گام مهمّى براى تقويت فضائل اخلاق، و تكامل روح مى شمرند.
در حديث معروفى كه در لا به لاى كلمات قصار مولا امير مؤمنان على (عليه السلام) آمده اين حقيقت منعكس شده است؛ آنجاكه مى فرمايد:«تَكَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَاِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسانِهِ»(1)؛ (سخن بگوييد تاشناخته شويد، چراكه شخصيّت انسان در زير زبان او نهفته شده است).
و در حديثى از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «لا يَسْتَقيمُ اِيمانُ عِبْد حَتّى يَسْتَقيمَ قَلْبُهُ، وَ لا يَسْتَقيمَ قَلْبُهُ حَتّى يَسْتَقيمَ لِسانُهُ»(2)؛ (ايمان كسى استقامت و راستى پيدا نمى كند، مگر اين كه قلب او راستى و استقامت يابد قلب نيز راستى و استقامت نمى يابد مگر اين كه زبان راستى و استقامت پيدا كند).
قرآن مجيد در دو آيه از سوره «بلد» و «الرّحمن» حقّ سخن را ادا كرده است:
در سوره بلد، آيه 8 تا 10، مى خوانيم: «اَلَـمْ نَجـْعَلْ لـَهُ عَيْـنَيْنِ * وَ لِساناً و شَـفَتَيْنِ * وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ»؛ (آيا براى او [انسان] دو چشم قرار نداديم ـ و يك زبان دو لب ؟ ـ و او را به خير و شرّش هدايت نموديم!). آيات فوق در مقام بيان بزرگترين نعمتهاى الهى است، نعمت چشم و زبان و لبها، نعمت هدايت، و معرفت خير و شرّ.
براستى زبان از شگفت انگيزترين اعضاى بدن انسان است و وظائف سنگين برعهده دارد كه بر عهده هيچ يك از اعضاء بدن نيست؛ علاوه بر اين كه كمك مؤثّرى به بلع غذا مى كند و در جويدن نقش مهمّى دارد و مرتّباً لقمه غذا را به زير چكش دندانها هُل مى دهد ولى به قدرى اين كار ماهرانه انجام مى گيرد كه خود را از ضربات دندانها دور نگه مى دارد، در حالى كه دائماً در كنار آن و چسبيده به آن است!
گاهى بندرت هنگام جويدن غذا زبان خود را جويده ايم و اين عضو بسيار ظريف و آسيب پذير آزرده شده، و فهميده ايم كه اگر آن مهارت فوق العاده در زبان نبود كه خود را از ضربات دندانها حفظ كند همه روز چه بر سر ما مى آمد!
اضافه بر اين، بعد از خوردن غذا فضاى دهان و دندانها را كاملاً جاروب و تميز مى كند.
ولى از همه مهتر مسأله سخن گفتن است كه با حركات بسيار سريع و منظّم و پى در پى و جست و خيز زبان در جهات ششگانه، انجام مى گيرد.
جالبتر اين كه خداوند براى سخن گفتن وسيله اى براى انسان قرار داده كه بسيار سهل التّناول و در دسترس همگان است؛ نه خسته مى شود، نه ملالى به آن دست مى دهد، و نه هزينه اى دارد.
و از آن عجيبتر، مسأله استعداد تكلّم در انسان است كه در روح آدمى به عنوان يك عنايت بزرگ الهى به وديعه گذارده شده و انسان مى تواند جمله بندى هاى نامحدودى در اشكال بى شمار براى بيان مقاصد بسيار متنوّع خود ترتيب دهد.
اضافه بر اين، آنچنان استعدادى براى وضع لغات مختلف به او داده كه محصول آن هزاران نوع زبان است؛ و با گذشت زمان، برآن نيز افزوده مى شود.
با اين حال، آيا عجيب است كه خداوند از اين نعمت در آيات بالا به عنوان يكى از بزرگترين نعمتهايش ياد كند؟
شايان توجّه اين كه: در آيات بالا نعمت «لبها» را در كنار زبان قرار داده چرا كه از يك سو بسيارى از حروف الفبا به كمك لبها ادا مى شود، و وسيله مؤثّرى است براى بريدن اصوات و كلمات و تنظيم حروف در كنار يكديگر. و از سوى ديگر، وسيله بسيار مؤثّرى است براى كنترل زبان و مهار كردن آن، همان گونه كه در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: خداوند متعال به انسانها مى گويد: «يَا ابْنَ آدَمَ اِنْ نازَعَـكَ لِسانُكَ فى ما حَـرَّمْتُ عَلَـيْكَ فَقَدْ اَعَنْـتُكَ بِطَبَقَـتَيْنِ فَاَطْبِقْ»(3)؛ (اى فرزند آدم! اگر زبانت خواست تو را وادار به حرام كند، من دو لب را براى جلوگيرى از آن در اختيار تو قرار داده ام در چنان حالتى لب فرو بند!).
در آغاز سوره الرّحمن (آيات 1 تا 4) نيز تعبير بسيار مهمّى درباره نعمت بيان كه مولود زبان است آمده، و بعد از ذكر نام خداوند «رحمان» كه رحمتش دوست و دشمن را احاطه كرده، اشاره به مهمترين مواهب الهى يعنى قرآن و سپس اشاره به آفرينش انسان و بعد نعمت بيان را به عنوان يك موهبت عظيم بيان مى دارد و مى فرمايد: «اَلرَّحْمنُ * عَلَّمَ الْقُرآنَ * خَلَقَ الاِْنسانَ * عَلَّـمَهُ الْبَيانَ»؛ (خداوند رحمان ـ قرآن را تعليم فرمود، انسان را آفريد ـ [و] به او بيان آموخت).
به اين ترتيب، نعمت بيان را به عنوان مهمترين نعمتها بعد از آفرينش انسان ذكر مى كند.
اگر نقش بيان را در تكامل و پيشرفت زندگى انسانها و پيدايش و گسترش تمدّنها در نظر بگيريم يقين خواهيم كرد كه اگر اين نعمت بزرگ الهى نبود، هرگز انسان نمى توانست دانشها و تجربيّات خود را به آسانى از نسلى به نسل ديگر انتقال دهد، و سبب پيشرفت علم و دانش و تمدّن و دين و اخلاق گردد.
بى شك اگر يك روز اين نعمت بزرگ از انسانها گرفته شود، همان روز جامعه انسانى به قهقرا باز مى گردد.
بيان، ابزارى دارد و نتيجه اى، كه ما به خاطر عادت كردن به سخن گفتن هر دو را ساده مى پنداريم، در حالى كه كارى است بسيار ظريف و پيچيده و هنرى است بسيار مهمّ و بى نظير.
زيرا از يك سو، دستگاههاى صوتى براى ايجاد اصوات مختلف با يكديگر همكارى مى كنند، هواى فشرده در ريه ها، تارهاى صوتى را به صدا در مى آورند و اين صداها با كمك زبان و لبها و دندانها و فضاى دهان و حلق، حروف الفبا را با سرعت و ظرافت خاصّى به وجود مى آورند، و آن صداى ممتدى كه از حنجره بيرون مى آيد به وسيله ابزار فوق در اشكال و اندازه هاى مختلف بريده و چينش پيدا مى كند و حروف الفبا و كلمات را تشكيل مى دهد.
وضع لغات كه پايه اصلى سخن گفتن است و برحسب انواع نيازهاى مادّى و معنوى صورت مى گيرد، خود داستان عجيبى دارد كه اگر تعدّد زبانها را (كه به گفته بعضى از دانشمندان هم اكنون بالغ بر سه هزار زبان در دنيا داريم در نظر بگيريم) پيچيدگى و اهمّيّت اين موضوع روشنتر مى شود، بويژه اين كه مى دانيم كه اين عدد نيز نقطه پايانى زبانهاى بشرى نيست و با گذشت زمان لغات تازه و زبانهاى ديگرى تدريجاً به وجود مى آيـد.
به هر حال، نعمت بيان از مهمترين و شگفت انگيزترين نعمتها و مواهب الهى است كه آسايش و آرامش و پيشرفت و تكامل انسانها رابطه بسيار نزديكى با آن دارد.
اين مسأله در روايات اسلامى نيز بازتاب گسترده اى دارد، از جمله در سخنان اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «مَا الاِْنْسانُ لَوْ لا الِلّسانُ اِلاّ صُـورَةٌ مُمَثـَّلَةٌ، اَوْ بَهيمَةٌ مُهْمَلَةٌ!»(4)؛ (اگر زبان نبود انسان چه بود؟! چيزى جز يك مجسّمه يا حيوان رها شده در بيابان!).
امام در اين گفتار پر معنى حقّ مطلب را درباره اهمّيّت زبان بيان كرده و مى فرمايد آنچه انسان را از حيوانات ممتاز ساخته است همين نعمت زبان اوست.
در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: «اَلْجَمالُ فِى اللِّسانِ»(5)؛ (تمام زيبايى انسان در زبان است!).
همين معنى به تعبير ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «اَلْجَمالُ فِى اللِّسانِ وَ الْكَمالُ فِى الْعَقْلِ»(6)؛ (زيبايى انسان در زبان اوست، و كمال او در عقل اوست!).
اين احاديث را با حديث ديگرى از امام اميرمؤمنان على(عليه السلام) پايان مى دهيم، هر چند روايات در اين زمينه بيش از اينهاست، فرمود: «اِنَّ فِى الاَنْسانِ عَشَرَ خِصال يُظْهِرُها لِسانُهُ: شاهِدٌ يُخْبِرُ عَنِ الضَّميرِ، وَحاكِمٌ يَفْصِلْ بَيْنَ الْخِطابِ، وَ ناطِقٌ يَرُدُّ بِهِ الْجَوابَ، وَ شافِعٌ يُدْرِكُ بِهِ الْحـاجَةَ، وَ واصِفٌ يَعْرِفُ بِهِ الاَشْـياءَ، وَ اَميرٌ يأْمُرُ بِالْـحَسَنِ، وَ واعِظٌ يَنْهى عَنِ الـْقَبيحِ، وَ مُعَزٍّ تَـسْكُنُ بهِ الاَْحْزانُ، و حاضِرٌ (حامِدٌ) تُجْلى بِهِ الضَّـغائنُ وَ مُونِقٌ تَلَذُّ بِهِ الاَْسْماعُ»(7)؛ (در انسان ده خصلت است كه آنها را با زبان ظاهر مى كند: شاهدى است كه از درون خبر مى دهد. و داورى است كه حقّ و باطل را از هم جدا مى سازد. و سخنگويى است كه به سؤالات پاسخ مى گويد. و شفاعت كننده اى است كه سبب وصول به نيازها است. و توصيف كننده اى است كه اشياء را معرفى مى كند. و اميرى است كه به نيكيها دعوت مى نمايد. و واعظى است كه از قبيح باز مى دارد. و تسلّى دهنده اى است كه غمها با او فرو مى نشيند. و ستايشگرى است كه زنگار كينه ها را از دلها پاك مى كند. و هنرمندى است كه گوشها به سبب او لذّت مى برند).
و جهت حسن ختام در اين بحث به سراغ سخنى از «محجّة البيضاء فى تهذيب الاحياء» مى رويم؛ در «كتاب آفات اللِّسان» چنين آماده است:
«زبان از نعمتهاى بزرگ الهى، و از لطائف و شگفتيهاى صنعت اوست، جِرمش كوچك و طاعت و جُرمش بزرگ است، چرا كه كفر و ايمان با شهادت زبان شناخته مى شوند و اين دو نهايت طاعت و طغيان است؛ هيچ موجود و معدوم، و خالق و مخلوق، و امور پندارى و واقعى، و مظنون و موهوم نيست، مگر اين كه زبان درباره آن سخن مى گويد، و به اثبات و نفى درباره آن مى پردازد.
اين خاصيّتى است كه در هيچ يك از اعضاء وجود ندارد، چرا كه چشم غير از رنگها و صورتها را نمى بيند، و گوش جز صداها را نمى شنود، و دست تنها با اجسام سرو كار دارد؛ و به همين ترتيب ساير اعضاءِ بدن، در حالى كه ميدان زبان گسترده است و هيچ حدّ و مرزى ندارد، جولانگاه آن در نيكيها وسيع و در شرّ و بديها گسترده تر است، هر كس زبانش را رها كند و هيچ نظارتى بر آن نداشته باشد، شيطان او را در هر ميدانى وارد مى سازد و به لبه پرتگاه آتش مى راند».(8)، (9)