آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

روایات بسیارى از پیامبر(ص) توسط بزرگان حدیث، از اهل سنت نقل شده که جمع بین دو نماز را در حضر و در حالت اختیار جایز مى داند و در صحاح و سنن و مسانید گرد آمده است. از جمله: ابن عباس نقل مى کند که: «رسول خدا(ص) ظهر و عصر را با هم، و مغرب و عشاء را با هم خواند، بدون حالت خوف و سفر. هم چنین ابن عباس روایت می کند: «پیامبر(ص) نماز ظهر و عصر را در مدینه، بدون خوف و سفر با هم می خواند».

روایات بسیارى از پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده که جمع بین دو نماز را در حضر و در حالت اختیار جایز مى داند و در صحاح و سنن و مسانید نقل شده است. ابتدا آنچه را مسلم روایت کرده، با سند و متن مى آوریم، سپس به نقل دیگران مى پردازیم.
1ـ یحیى بن یحیى از مالک، از زبیر از سعید بن جبیر، از ابن عباس نقل مى کند که گفت: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ظهر و عصر را با هم، و مغرب و عشاء را با هم خواند، بدون حالت خوف و سفر.
2ـ احمد بن یونس و عون بن سلام، هر دو از زهیر نقل کرده اند، زهیر از پدرش، از سعید بن جبیر، از ابن عباس که گفت: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نماز ظهر و عصر را در مدینه، بدون خوف و سفر با هم خواند. پدر زهیر گوید: از سعید پرسیدم: چرا چنین کرد؟ گفت: همین سؤال را من از ابن عباس پرسیدم، گفت: مى خواست کسى از امتش به حرج و زحمت نیفتد.
3ـ ابوبکر بن ابى شیبه و ابوکریب هر دو از ابومعاویه نقل کرده اند و ابوکریب و ابوسعید اشج گفته اند که وکیع و ابى کریب از اعمش، از حبیب بن ابى ثابت، از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرده اند که پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه بدون حالت خوف و باران، ظهر و عصر را و مغرب و عشاء را با هم خواند. وکیع گوید: به ابن عباس گفتم: چرا چنین کرد؟ گفت: تا امتش به زحمت نیفتند.
در نقل ابى معاویه است: به ابن عباس گفته شد: با این کار چه قصدى داشت؟ گفت: خواست امتش به زحمت نیفتند.
4ـ ابوبکر بن ابى شیبه، از سفیان بن عُیینه، از عمرو، از جابر بن زید، از ابن عباس نقل کرده اند که گفته است: با پیامبر(صلى الله علیه وآله)هشت رکعت را و هفت رکعت را به صورت جمع خواندم. گفتم: اى ابا الشعثاء، فکر مى کنم ظهر را به تأخیر انداخته و عصر را مقدم داشته و مغرب را دیرتر و عشاء را زودتر خوانده است. گفت: من نیز اینگونه گمان دارم.(1)
اگر به جمع ظاهرى برگردد، گمانش گمان بى دلیل است یعنى حقى را اثبات نمى کند و مخالف احادیث فراوانى است که از ابن عباس نقل شده است.
5ـ ابوالربیع زهرانى از حماد بن زید، از عمرو بن دینار، از جابر بن زید از ابن عباس نقل مى کنند که: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه هفت و هشت را خواند،(2)، ظهر و عصر و مغرب و عشاء را.
6ـ ابوالربیع زهرانى از حماد، از زبیر بن خریت، از عبدالله بن شقیق نقل مى کند: روزى ابن عباس پس از عصر بر ما خطبه خواند، تا آنکه خورشید غروب کرد و ستاره ها آشکار شدند و مردم مى گفتند: نماز، نماز. مردى از بنى تمیم نزد او آمد و با قاطعیت مى گفت: نماز، نماز. ابن عباس گفت: اى بى مادر، آیا به من سنت مى آموزى؟ سپس گفت: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را دیدم که ظهر و عصر را و مغرب و عشاء را با هم مى خواند. عبدالله بن شقیق گوید: در دلم از این سخن تردیدى پیش آمد. پیش ابوهریره رفتم و پرسیدم، او سخن ابن عباس را تصدیق کرد.
7 ـ ابن ابى عمر، از وکیع، از عمران بن حدیر، از عبدالله بن شقیق عقیلى نقل مى کند: مردى به ابن عباس گفت: نماز و او ساکت شد. باز هم گفت: نماز او ساکت شد، بار سوم گفت: نماز و او ساکت شد، سپس گفت: اى بى مادر، آیا به ما نماز یاد مى دهى؟ ما در زمان پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) دو نماز را با هم مى خواندیم.(3)
اینها را مسلم در صحیح خود نقل کرده بود، اما نقل دیگران:
8ـ بخارى از ابن عباس نقل مى کند: پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مدینه هفت و هشت را خواند، ظهر و عصر را، و مغرب و عشاء را. ایوب گفت: شاید در شب بارانى بوده؟ گفت: شاید.(4)
9ـ بخارى از جابر بن زید از ابن عباس نقل مى کند: پیامبر(صلى الله علیه وآله) هفت تا را با هم و هشت تا را با هم خواند.(5)
10 ـ بخارى به صورت مرسل از ابن عمر و ابوایّوب و ابن عباس نقل مى کند: پیامبر(صلى الله علیه وآله)مغرب و عشاء را با هم خواند.(6)
11ـ ترمذى از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه، بى آنکه خوف و باران باشد، ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را با هم خواند. به ابن عباس گفتند: چه قصدى داشت؟ گفت مى خواست امتش به زحمت نیفتند.
ترمذى پس از نقل حدیث ابن عباس گوید: بدون وجه از او روایت شده است. این را جابر بن زید و سعید بن جبیر و عبدالله بن شقیق عقیلى روایت کرده اند.(7)
12ـ امام احمد از قتاده نقل کرده است: گوید شنیدم جابر بن زید از ابن عباس نقل کرد: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه بدون خوف و باران، ظهر و عصر را و مغرب و عشاء را با هم خواند. به ابن عباس گفتند: از این کار چه قصدى داشت؟ گفت: مى خواست امتش به زحمت نیفتند.(8)
13ـ امام احمد از سفیان از عمر نقل کرده که جابر بن زید خبر داد که از ابن عباس شنیده که مى گفت: با رسول خدا(صلى الله علیه وآله)هشت رکعت را با هم و هفت رکعت را با هم خواندم. گفتم: اى ابن شعثاء، فکر مى کنم ظهر را به تأخیر انداخته و عصر را زودتر خوانده و مغرب را به تأخیر انداخته و عشاء را زودتر خوانده است. گفت: من نیز چنین گمان دارم.(9)
14ـ امام احمد از عبدالله بن شقیق نقل کرده که روزى ابن عباس پس از عصر بر ما خطبه خواند، تا آنکه خورشید غروب کرد و ستاره ها آشکار شدند و مردم پیوسته مى گفتند: نماز. در آن میان مردى از بنى تمیم بود و مرتب مى گفت: نماز. نماز. ابن عباس عصبانى شد و گفت: آیا به من سنت مى آموزى؟ من شاهد بودم که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را با هم خواند. عبدالله گوید: در دلم از این سخن تردیدى پیش آمد، ابوهریره را دیده از او پرسیدم، موافق او بود.(10)
15ـ مالک از سعید بن جبیر از عبدالله بن عباس نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ظهر و عصر را با هم، و مغرب و عشاء را با هم خواند، بدون حالت خوف و سفر.(11)
16ـ ابوداود از سعید بن جبیر از عبدالله بن عباس نقل مى کند: پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را با هم خواند، بدون حالت خوف و سفر. مالک گوید: فکر مى کنم در باران بود.(12)
17ـ ابوداود از جابر بن زید از ابن عباس نقل مى کند: پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه نماز هشت و هفت را با ما خواند، ظهر و عصر را و مغرب و عشاء را. ابوداود گوید: صالح مولاى توأمه هم از ابن عباس این را نقل کرده که او گفته است: در غیر باران.(13)
18ـ نسائى از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بدون آنکه خطر یا سفر باشد، ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را با هم خواند.(14)
19ـ نسائى از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل مى کند: پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مدینه، دو نماز ظهر و عصر را و مغرب و عشاء را با هم مى خواند، بدون خوف و باران. گفتند: چرا؟ گفت: تا بر امتش زحمتى نباشد.(15)
20ـ نسائى از ابى الشعثاء از ابن عباس نقل مى کند: پشت سر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نماز خواندم هشت تا را با هم و هفت تا را با هم.(16)
21ـ نسائى از جابر بن زید از ابن عباس نقل مى کند که وى در بصره نماز اول و عصر را بدون فاصله اى بین آن دو خواند، نیز مغرب و عشاء را با هم خواند. به خاطر اینکه کار داشت، ابن عباس مى پنداشت در مدینه، همراه پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله)ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله میان آنها خوانده است.(17)
22ـ حافظ عبدالرزاق از داود بن قیس، از صالح مولاى توأمه نقل کرده که شنید ابن عباس مى گفت: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه نماز ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را با هم خواند، بدون حالت سفر یا باران. گوید: به ابن عباس گفتم: فکر مى کنى چرا چنین کرد؟ گفت: فکر مى کنم براى توسعه بر امتش.(18)
23ـ عبدالرزاق از ابن عباس نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه بدون حالت سفر و خوف، ظهر و عصر را با هم خواند، به ابن عباس گفتم، فکر مى کنى چرا چنین کرد؟ گفت: مى خواست هیچ یک از امتش در زحمت نیفتد.(19)
24ـ عبدالرزاق از عمرو بن دینار نقل مى کند که ابوالشعثاء از ابن عباس نقل کرده است که: پشت سر پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مدینه هشت رکعت با هم و هفت رکعت با هم خواندم. ابن جریج گوید: به ابى الشعثاء گفتم: من فکر مى کنم پیامبر(صلى الله علیه وآله) کمى نماز ظهر را تأخیر انداخته و کمى هم نماز عصر را جلو انداخته است، ابوالشعثاء گفت: من هم چنین فکر مى کنم.(20)
مى گوییم: آنچه ابن جریج فکر کرده و آنچه ابوالشعثاء تصدیقش کرده، گمانى است که به حق نمى رساند. حاصل آن این است که این با هم خواندن صورى بوده نه حقیقى. روشن خواهد شد که اینگونه تحلیل ضعیف است و اینگونه با هم خواندن، بیشتر از جداجدا خواندن به زحمت مى اندازد، چون شناخت اواخر وقتِ نماز اول و اوایل وقت نماز دوم، دشوارتر از جمع بین دو نماز است.
25ـ عبدالرزاق از عمرو بن شعیب، از عبدالله بن عمر نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در حالى که مقیم بود نه مسافر، نماز ظهر و عصر را با ما با هم خواند، مردى به ابن عمر گفت: فکر مى کنى چرا چنین کرد؟ گفت: تا اگر کسى جمع خواند، زحمتى بر امتش نباشد.(21)
26ـ طحاوى از جابر بن عبدالله نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را با هم در مدینه خواند، بدون خوف یا بیمارى، براى رخصت دادن.(22)
27ـ حافظ ابونعیم احمد بن عبدالله اصفهانى (متوفاى 430 ق) از جابر بن زید نقل مى کند که ابن عباس نماز ظهر و عصر را با هم خواند و مى پنداشت که همراه پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه ظهر و عصر را با هم خوانده است.(23)
28ـ ابونعیم از عمرو بن دینار نقل مى کند: شنیدم ابوالشعثاء از ابن عباس نقل مى کرد: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) هشت رکعت را با هم و هفت رکعت را با هم خواند، بى آنکه مریضى یا علتى در کار باشد.(24)
29ـ بزار در مسند خود از ابوهریره نقل مى کند: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه بدون حالت خوف، دو نماز را با هم خواند.(25)
30ـ طبرانى در الأوسط والکبیر با سند خود از عبدالله بن مسعود نقل مى کند که: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه، ظهر و عصر را و مغرب و عشاء را با هم خواند. گفتند: چرا؟ فرمود: چنین کردم تا امتم به زحمت نیفتند.(26)
این 30 حدیث که از صحاح و سنن و مسندها گرد آوردیم و در نقل آنها سخن را گستردیم، تا خواننده بداند که اینها احادیثى است که بزرگان حدیث و تدوین کنندگان آثار، به نقل آنها اهمیت نشان داده اند و کسى نمى تواند اینها را انکار یا ردّ کند. روایات دیگرى هم هست که جهت رعایت اختصار از نقل آنها چشم پوشیدیم و در کتب حدیث پراکنده است.(27) سند همه این احادیث فراوان، به این اشخاص مى رسد:
1ـ عبدالله بن عباس، داناى امت. 2ـ عبدالله بن عمر، 3ـ ابوایوب انصارى مهماندار پیامبر(صلى الله علیه وآله)، 4ـ ابوهریره دوسى، 5ـ جابر بن عبدالله انصارى، 6 ـ عبدالله بن مسعود.(28)