آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«اسماعیلیه» با استناد به روایتی که بداء را درباره اسماعیل پسر امام صادق(ع) اثبات می کند، قائلند این بداء، درباره امامت اسماعیل است و امام(ع) ابتدا اسماعیل را به عنوان امام معرفی کرد و چون اسماعیل از دنیا رفت، بداء حاصل شد و پسرش محمد امام شد. اما «شیعه امامیه»، بداء در امر امامت را قبول ندارد. علاوه بر این، چنین روایت مبهم و ضعیف السندی نمی تواند در مقابل احادیث زیادی که بر امامت امام کاظم(ع) دلالت دارد، ایستادگی کند.

از موضوعات مطرح در باب پیدایش اسماعیلیه، حصول بداء نسبت به اسماعیل بن جعفر است. نوبختى در فرق الشیعه در این زمینه مى نویسد: « مبارکیه... براى اثبات دیدگاه خود به روایتى از جعفر بن محمد(علیه السلام) که ایشان فرمود: «ما رایتُ مثلَ بداء بدا الله فى اسماعیل» استناد کرده و قائلند امامت از جعفرالصادق(علیه السلام) به اسماعیل و از اسماعیل به محمد بن اسماعیل منتقل شده است(1)».

مبارکیه این بداء را درباره امامت اسماعیل دانسته و قائلند که امام صادق(علیه السلام) در ابتداء نص جانشینى را براى اسماعیل مطرح ساخت و او را جانشین خود معرفى کرد و هنگامیکه اسماعیل از دنیا رفت، حضرت فرمود: من هیچ بدایى تاکنون مثل آنچه درباره اسماعیل اتفاق افتاد، ندیده ام. از طرف دیگر، انتقال امامت از برادر (اسماعیل) به برادر (موسى کاظم(علیه السلام)) جایز نیست، پس محمد بن اسماعیل امام است.
علماى امامیّه بحث هاى مختلفى پیرامون این حدیث انجام داده و از زوایاى مختلف آن را مورد بحث قرار داده اند. شیخ صدوق در توحید، در تفسیر این حدیث مى نویسد: «تفسیر حدیث «ما بدا الله بداء کما بدا فى اسماعیل ابنى»، این است که از سوى خداوند هیچ مسئله اى مثل مسئله فرزندم اسماعیل ظاهر و آشکار نشد. خداوند قبل از من او را به دار بقا برد تا همه بدانند که بعد از من امام نیست. ولى از طریق ابوالحسین اسدى در این زمینه حدیث غریبى شنیده ام و آن این است که از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که حضرت فرمود: «ما بدا الله بداء کما بدا له فى اسماعیل أبى، اذا أمر أباه ابراهیم بذبحه ثمّ فداه بذبح عظیم...» و فى الحدیث عندى نظر... .(2)
خواجه نصیرالدین طوسى در کتاب نقد المحصل در این زمینه مى گوید: «... روایتى که از جعفر صادق(علیه السلام) نقل شده که: اسماعیل را جانشین بعد از خودش قرار داد و از اسماعیل افعالى سر زد که خوشایند امام نبود، لذا موسى را قائم مقام خود کرد و از او سوال شد که دلیل این کار چه بود؟ امام فرمود: «بدا لله فى أمر اسماعیل». این روایت خبر واحد است و نزد امامیه خبر واحد موجب علم و عمل نیست.(3)»
شیخ مفید در تفسیر این روایت مى فرماید: «و قول ابى عبدالله(علیه السلام): «ما بدا الله فى شى کما بدا له فى اسماعیل»، یعنى آنچه در مرگ اسماعیل، از طرف خدا آشکار شد؛ زیرا دو بار قتل براى اسماعیل نوشته شد. من از خدا مسئلت کرده و خداوند آن قتل ها را از او دفع کرد. پس تبدیل قتل به صحت، بدایى بود که درباره اسماعیل اتفاق افتاد».(4)
به هرحال هیچ یک از علماى امامیّه این روایت را مرتبط با امامت اسماعیل ندانسته و آنرا به وقایع دیگرى در زندگانى اسماعیل مربوط دانسته اند. از طرف دیگر روایات کثیرى از امام صادق(علیه السلام) دالّ بر امامت امام کاظم(علیه السلام) و حتى نفى امامت اسماعیل در کتب معتبر شیعه وجود دارد که یک روایتِ مبهم ضعیف السند نمى تواند در مقابل آنها ایستادگى نماید. اندیشمندان شیعه بر این نکته تاکید دارند که مسئله جانشینى از امور حتمیّه و قطعیّه است که بداء در آن راه ندارد.(5)، (6)