آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

طبق آیه 95 سوره مائده، اگر محرم عمداً صیدى را به قتل برساند، باید همانند آن را در شکل و اندازه از چهار پایان به عنوان کفاره بدهد. و اگر همانندى براى آن پیدا نشود، به نوعى آن شکار را تعیین قیمت نموده و به آن مقدار از حیوانات اهلى حلال گوشت کفاره می دهد. آنگاه در ادامه می فرماید: لازم نیست حتماً کفاره به صورت قربانى باشد، بلکه دو چیز دیگر نیز هر یک به تنهائى مى توانند جانشین آن شوند: نخست این که معادل پول آن را در راه اطعام مساکین مصرف کند و دوم اینکه معادل آن روزه بگیرد.

در آیه 95 سوره «مائده» مى خوانیم: (کسى که عمداً صیدى را به قتل برساند، باید کفاره اى همانند آن از چهار پایان بدهد)؛ «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَم»، یعنى آن را قربانى کرده و گوشت آن را به مستمندان بدهد.
در اینجا منظور از «مِثْل» آیا همانندى در شکل و اندازه حیوان است، به این معنى که مثلاً اگر کسى حیوان وحشى بزرگى را همانند شتر مرغ صید کند، باید کفاره آن را شتر انتخاب نماید؟
و یا اگر آهو صید کند، براى کفاره، گوسفند که تقریباً به اندازه آن است، قربانى نماید.
و یا این که: منظور از «مِثْل» همانندى در قیمت است؟!
مشهور و معروف میان فقهاء و مفسران، همان معنى اول است، و ظاهر آیه نیز با آن سازگارتر مى باشد، چه این که: با توجه به تعمیم حکم نسبت به حیوانات حلال گوشت و حرام گوشت، بسیارى از این حیوانات، قیمت ثابت و مشخصى ندارند، که بتوان همانند آن را از حیوانات اهلى انتخاب کرد.
در هر حال، این در صورتى است که همانندى از نظر شکل و اندازه براى آن پیدا بشود، و در غیر این صورت، چاره اى جز این نیست که به نوعى تعیین قیمت براى آن شکار نموده، و همانند آن را از نظر قیمت از حیوانات اهلى حلال گوشت انتخاب کنند.
و از آنجا که ممکن است مسأله همانندى براى بعضى، مورد شک و تردید واقع شود، قرآن در این زمینه دستور داده است که باید این موضوع زیر نظر دو نفر از افراد مطلع و عادل انجام پذیرد، مى فرماید: (کفاره اى که دو نفر عادل از شما معادل بودن آن را تصدیق کنند)؛ «یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْل مِنْکُم».
و درباره این که: این کفاره در کجا باید ذبح شود، دستور مى دهد: به صورت قربانى و «هدى» اهداء به کعبه شود و به سرزمین کعبه برسد، مى فرماید: (به صورت قربانى به حریم کعبه برسد)؛ «هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَة».
ضمناً باید توجه داشت: مشهور میان فقهاى ما این است که: باید کفاره «صید حال احرام عمره» در «مکّه» ذبح شود و «صید حال احرام حج» در «منى و قربانگاه»، و این، با آیه فوق منافات ندارد؛ زیرا همان طور که گفتیم آیه در مورد احرام عمره نازل شده است.
آنگاه اضافه مى کند: لازم نیست حتماً کفاره به صورت قربانى باشد، بلکه دو چیز دیگر نیز هر یک به تنهائى مى توانند جانشین آن شوند، نخست این که: (معادل پول آن را در راه اطعام مساکین مصرف کند)؛ «أَوْ کَفّارَةٌ طَعامُ مَساکینَ».
(و یا معادل آن روزه بگیرد)؛ «أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً».
گر چه در آیه، سخنى از تعداد مساکین که باید اطعام شوند و تعداد روزهاى روزه به میان نیامده است، ولى قرار گرفتن اینها در کنار یکدیگر از یکسو.
و تصریح به لزوم موازنه میان روزه از سوى دیگر، نشان مى دهد: منظور آن نیست که هر چند نفر مسکین را مى خواهد اطعام کند، بلکه منظور آن است به مقدار قیمت قربانى باید بوده باشد.
و اما این که: معادله میان روزه و اطعام مسکین چگونه برقرار مى شود؟ از بعضى از روایات استفاده مى شود: در مقابل هر یک «مُد» طعام (یعنى تقریباً معادل 750 گرم گندم و مانند آن) یک روز روزه بگیرد.(1)
و از پاره اى دیگر از روایات استفاده مى شود در مقابل هر دو «مُد» یک روز روزه بگیرد،(2) و این در حقیقت به خاطر آن است که در ماه مبارک رمضان اشخاصى که قادر بر روزه نیستند به جاى هر روز یک یا دو مد طعام به مستمندان مى دهند.(3)
درباره این که: آیا شخصى که مرتکب صید در حال احرام شده مخیّر در میان این سه چیز است؟ یا باید ترتیب را در آن رعایت کند، یعنى نخست قربانى نماید و اگر نتوانست، اطعام مسکین، و اگر آن هم میسر نشد روزه بگیرد، در میان مفسران و فقهاء گفتگو است، اما ظاهر آیه تخییر است.
بعد از آن به فلسفه این کفاره اشاره کرده، مى فرماید: (این کفارات به خاطر آن است که کیفر کار خلاف خود را ببیند)؛ «لِیَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ»(4).
اما از آنجائى که هیچ حکمى معمولاً شامل گذشته نمى شود، تصریح مى کند: (خدا از تخلفاتى که در این زمینه در گذشته انجام داده اید، عفو فرموده است)؛ «عَفَا اللّهُ عَمّا سَلَف».
و هر گاه کسى به این اخطارهاى مکرر و حکم کفاره اعتنا نکند (و باز هم مرتکب صید در حال احرام شود، خداوند از چنین کسى انتقام خواهد گرفت و خداوند توانا است، و به موقع انتقام مى گیرد)؛ «وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ وَ اللّهُ عَزیزٌ ذُو انْتِقام».
باید توجه داشت در میان مفسران گفتگو است که: آیا کفاره صید با تکرار آن، تکرار مى شود یا نه؟
ظاهر آیه این است که: در صورت تکرار تنها تهدید به انتقام الهى شده و اگر کفاره نیز تکرار مى شد، مى بایست تنها به ذکر انتقام الهى قناعت نشود و تکرار کفاره نیز تصریح گردد، در روایاتى که از طریق اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده به این موضوع اشاره شده است.(5).(6)