آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

طبق آیه 267 سوره بقره، انفاق باید از اموال مرغوب و پاکیزه باشد، چه پاکیزگى ظاهرى و چه پاکیزگى معنوى، و نه از اموال ناپاک که خودتان تنها از روى کراهت و ناچارى می پذیرید.

پاسخ این سؤال را مى توان از آیه 267 سوره بقره به دست آورد، خداوند مى فرماید: (اى کسانى که ایمان آورده اید! از اموال پاکیزه اى که [از طریق تجارت] به دست آورده اید، و از آنچه از زمین براى شما خارج کرده ایم [از منابع و معادن زیر زمینى و از کشاورزى و زراعت و باغ] انفاق کنید!)؛ «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الأَرْضِ». جمله «ما کَسَبْتُمْ»؛ (آنچه کسب کرده اید)، اشاره به درآمدهاى تجارى است و جمله «مِمّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الأَرْضِ»؛ (از آنچه از زمین براى شما خارج ساخته ایم)، اشاره به انواع درآمدهاى زراعى و کشاورزى و همچنین معادن زیر زمینى است. بنابراین، انواع درآمدها را شامل مى شود؛ زیرا سرچشمه تمام اموالى که انسان دارد، زمین و منابع گوناگون آن است حتى صنایع و دامدارى و مانند آن، همه از زمین مایه مى گیرد. این تعبیر، ضمناً اشاره اى به این حقیقت است که ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم، بنابراین، نباید از انفاق کردن بخشى از طیّبات و پاکیزه ها و «سرگل» آن، در راه خدا دریغ کنید. پس از آن براى تأکید هر چه بیشتر، مى افزاید: (به سراغ قسمت هاى ناپاک نروید تا از آن انفاق کنید در حالى که خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر از روى اغماض و کراهت)؛ «وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذیهِ إِلاّ أَنْ تُغْمِضُوا فیه». « تَيَمُّم» در اصل به معنى قصد چيزى كردن است، در اينجا نيز به همان معنى آمده است، و« تَيَمُّم» معروف را از اين جهت « تيمُّم» گفته‏ ند كه انسان قصد مى‏ كند از خاك پاك زمين استفاده كند، چنان كه قرآن مى‏ گويد:« فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً»(1). از آنجا که بعضى از مردم عادت دارند، همیشه از اموال بى ارزش و آنچه تقریباً از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق کنند و این گونه انفاق ها علاوه بر این که سود چندانى به حال نیازمندان ندارد، یک نوع اهانت و تحقیر نسبت به آنها است، و موجب تربیت معنوى و پرورش روح انسانى نیز نمى باشد، در این جمله صریحاً مردم را از این کار نهى مى کند و آن را با دلیل لطیفى همراه مى سازد، و آن این که، شما خودتان حاضر نیستید این گونه اموال را بپذیرید مگر از روى کراهت و ناچارى، چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدایى که در راه او انفاق مى کنید و همه چیز شما از او است، راضى به این کار مى شوید؟! در حقیقت، آیه به نکته لطیفى اشاره مى کند که: انفاق در راه خدا، یک طرفش مؤمنان نیازمندند، و طرف دیگر خدا، و با این حال اگر اموال پست و بى ارزش انتخاب شود، از یک سو تحقیرى است نسبت به نیازمندان که ممکن است على رغم تهیدستى مقام بلندى از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود. و از سوى دیگر سوء ادبى است نسبت به مقام شامخ پروردگار. جمله «لاتَتَیَمَّمُوا»؛ (قصد نکنید!) ممکن است اشاره به این باشد که: اگر در لابلاى اموالى که انفاق مى کنید، بدون توجه چیز نامرغوبى باشد، مشمول این سخن نیست. سخن این است که از روى عمد اقدام به چنین کارى نکنید.تعبیر به «طَیِّباتِ»؛ (پاکیزه ها») هم پاکیزگى ظاهرى را شامل مى شود، و ارزش داشتن براى مصرف، و هم پاکیزگى معنوى، یعنى اموال شبهه ناک و حرام؛ زیرا افراد با ایمان از پذیرش همه اینها کراهت دارند، و جمله «اِلاّ أَنْ تُغْمِضُوا فِیْهِ»، شامل همه مى شود. این که بعضى از مفسران آن را منحصر به یکى از این دو دانسته اند صحیح به نظر نمى رسد. نظیر این آیه در سوره «آل عمران»، آیه 92 نیز آمده است آنجا که مى فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ»؛ (هرگز به حقیقت نیکوکارى نمى رسید، مگر آن که از آنچه دوست دارید، انفاق کنید). البته این آیه بیشتر روى اثرات معنوى انفاق تکیه مى کند. و در پایان آیه مى فرماید: (بدانید خداوند بى نیاز و شایسته ستایش است)؛ «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ». یعنى نه تنها نیازى به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنى است، بلکه تمام نعمت ها را او در اختیار شما گذارده، و لذا حمید و شایسته ستایش است.بعضى احتمال داده اند: «حَمِیْد» در اینجا به معنى اسم فاعل باشد (ستایش کننده) نه به معنى محمود و ستایش شده، یعنى در عین این که از انفاق شما بى نیاز است شما را به خاطر اموال پاکیزه اى که انفاق مى کنید، مورد ستایش قرار مى دهد.(2)