آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

حضرت ابراهیم(ع) قلب سلیم را تنها سرمایه انسان در قیامت دانسته و می فرماید: «کسى که به حضور خدا بیاید در حالى که قلب سلیم [سالم از هر گونه شرک، کفر و آلودگى به گناه] داشته باشد». در حقیقت قلب سلیم، قلبی است که از هرگونه بیماری و انحراف اخلاقی و اعتقادی دور باشد. از این رو قرآن در معرفی منافقان می فرماید: «در دل هاى آنها یک نوع بیمارى است و بر اثر لجاجتشان خدا بر این بیمارى مى افزاید!». از این رو اعمال انسان بازتاب وسیعى در قلب و جان داشته و آن را به رنگ خود در مى آورد.

حضرت ابراهیم(علیه السلام) در توصیف قیامت مى گوید: در قیامت هیچ چیز به کار نمى آید جز قلب سلیم. آیه 89 سوره «شعراء» به همین مطلب اشاره مى کند و مى فرماید: (مگر کسى که به حضور خدا بیاید در حالى که قلب سلیم [سالم از هر گونه شرک، کفر و آلودگى به گناه] داشته باشد)؛ «إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْب سَلِیم». (1)
و به این ترتیب، تنها سرمایه نجات بخش در قیامت، قلب سلیم است، چه تعبیر جامع و جالبى!
تعبیرى که هم ایمان خالص و نیت پاک در آن وجود دارد، و هم هر گونه عمل صالح؛ چرا که چنین قلب پاکى، ثمره اى جز عمل پاک نخواهد داشت.
و به تعبیر دیگر، همان گونه که قلب و روح انسان، در اعمال انسان مؤثر است اعمال او نیز بازتاب وسیعى در قلب و جان دارد، و آن را به رنگ خود ـ خواه رحمانى یا شیطانى ـ درمى آورند.
«سلیم» که از ماده «سلامت» است مفهوم روشنى دارد یعنى قلبى که از هر گونه بیمارى و انحراف اخلاقى و اعتقادى، دور باشد.
مگر نه این است که: قرآن درباره منافقان مى گوید: «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً»؛ (در دل هاى آنها یک نوع بیمارى است و بر اثر لجاجتشان خدا بر این بیمارى مى افزاید!). (2)
در چند حدیث پر معنى «قلب سلیم» به خوبى معرفى شده:
الف ـ در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) در ذیل آیه مورد بحث، مى خوانیم: «وَ کُلُّ قَلْب فِیْهِ شِرْکٌ أَوْ شَکٌّ فَهُوَ ساقِطٌ»؛ (هر قلبى که در آن شرک و شکى است آن قلب سقوط مى کند و بى ارزش است). (3)
ب ـ از سوئى دیگر، مى دانیم علائق شدید مادى و دنیا پرستى، انسان را به هر انحراف و گناه مى کشاند؛ چرا که: «حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطِیْئَة»؛ (عشق به دنیا سرچشمه هر گناهى است). (4)
و لذا قلب سلیم، قلبى است که خالى از «حب دنیا» باشد، همان گونه که امام صادق(علیه السلام) در حدیث دیگرى در ذیل همین آیه فرمود: «هُوَ الْقَلْبُ الَّذِى سَلِمَ مِنْ حُبِّ الدُّنْیا»؛ (این قلبى است که از عشق دنیا سالم باشد). (5)
با توجه به آیه 197 سوره «بقره»: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوى»؛ (توشه برگیرید که بهترین توشه براى آن جهان پرهیزگارى است) روشن مى شود: قلب سلیم قلبى است که بر اثر سلامت سرچشمه تقواى الهى گردد.
ج ـ آخرین سخن این که: قلب سلیم قلبى است که جز خدا در آن نباشد، آنگونه که امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤالى پیرامون این آیه، فرمود:
«الْقَلْبُ السَّلِیمُ الَّذِی یَلْقَى رَبَّهُ وَ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ»؛ (قلب سلیم قلبى است که خدا را ملاقات کند در حالى که غیر از او در آن نباشد). (6)
ناگفته پیدا است: منظور از «قلب» در این گونه موارد روح و جان آدمى است.
در روایات اسلامى پیرامون قلب و سلامت آن، و آفاتى که بر آن وارد مى شود و راه مبارزه با این آفات، مطالب فراوانى آمده است که از مجموع آنها این منطق اسلامى کاملاً آشکار است که: اسلام قبل از هر چیز، به زیر بناى فکرى، عقیدتى و اخلاقى اهمیت مى دهد؛ چرا که تمامى برنامه هاى عملى انسان بازتابى از آن است.
همان گونه که سلامت قلب ظاهرى، عامل سلامت جسم، و بیمارى آن، سبب بیمارى همه اعضاء است؛ چرا که تغذیه تمام سلول هاى بدن به وسیله خونى انجام مى گیرد که به کمک قلب به تمام نقاط کشور تن فرستاده مى شود، همین گونه، سلامت و فساد برنامه هاى زندگى انسان جلوه و بازتابى است از سلامت و فساد عقیده و اخلاق.
این بحث را با سخنى از امام باقر(علیه السلام) پایان مى دهیم آنجا که فرمود: قلب ها چهار گونه است:
قلبى که در آن نفاق و ایمان است.
قلبى که وارونه است.
قلبى که مُهر بر آن خورده، هیچ حقى بر آن وارد نمى شود.
و قلبى که نورانى است و خالى (از غیر خدا).
سپس افزود: قلب نورانى قلب مؤمن است، هر گاه خدا نعمتى به او بخشد شکر مى گوید، و هر گاه مصیبتى به او رسد، صبر و شکیبائى مى کند، اما قلب وارونه قلب مشرکان است همان گونه که خداوند فرموده: «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبّاً عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیّاً عَلى صِراط مُسْتَقِیم»؛ (آیا کسى که به صورت بر زمین راه مى رود هدایت یافته تر است یا کسى که راست قامت بر صراط مستقیم گام برمى دارد؟!). (7)
اما قلبى که در آن ایمان و نفاق است قلب کسانى است که در برابر حق و باطل بى تفاوتند، اگر در محیط حق قرار گیرند، تابع حق مى شوند و اگر در محیط باطل باشند گرایش به باطل پیدا مى کنند.
و اما قلب مُهر خورده، قلب منافقان است. (8)، (9)