آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

پیامبر(ص) از ناحیه قبائل مختلف تحت فشار بود که از آنها همسر بگیرد، چرا که برایشان افتخار محسوب می شد، البته پیوند زناشوئى با این قبائل، تا حدى براى پیامبر(ص) و اهداف اجتماعى و سیاسى او مشکل گشا بود، ولى طبیعى است اگر از حد بگذرد، مشکل آفرین مى شود؛ آنها گاهی بخاطر اینکه همسران او غالبا بیوه بودند زنان جوان و زیبا به او پیشنهاد می دادند که این نیز به صلاح نبود؛ لذا خداوند در آیه 52 سوره احزاب، جلو این کار را گرفت و پیامبر را از این مسئله آسوده خاطر کرد.

این سؤال ممکن است هنگام مطالعه آیه 52 سوره «احزاب» به وجود آمده باشد. خداوند مى فرماید: (بعد از این، دیگر زنى بر تو حلال نیست، و حق ندارى همسرانت را به همسران دیگرى تبدیل کنى، هر چند جمال آنها مورد توجه تو واقع شود، مگر آنهائى که به صورت کنیز در اختیار تو قرار گیرند، و خداوند ناظر و مراقب بر هر چیز است)؛ «لایَحِلُّ لَکَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواج وَ لَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ إِلاّ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ وَ کانَ اللّهُ عَلى کُلِّ شَیْء رَقِیباً».
در پاسخ به این سؤال باید توجه داشت که این محدودیت، براى شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقصى محسوب نمى شود و حکمى است که فلسفه بسیار حساب شده اى دارد، زیرا:
طبق شواهدى که از تواریخ استفاده مى شود، پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) از ناحیه افراد و قبائل مختلف، تحت فشار بود که از آنها همسر بگیرد، و هر یک از قبائل مسلمان افتخار مى کردند که زنى از آنها به همسرى پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آید، حتى بعضى از زنان بدون هیچگونه مهریه، حاضر بودند خود را به عنوان «هبه» در اختیار آن حضرت بگذارند، و بى هیچ قید و شرط، با او ازدواج کنند.
البته، پیوند زناشوئى با این قبائل و اقوام، تا حدى براى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهداف اجتماعى و سیاسى او مشکل گشا بود، ولى طبیعى است اگر از حد بگذرد، خود مشکل آفرین مى شود و هر قوم و قبیله اى چنین انتظارى را دارد و اگر پیامبر(صلى الله علیه وآله) بخواهد به انتظارات آنها پاسخ گوید و زنانى را هر چند به صورت عقد، و نه به صورت عروسى، در اختیار خود گیرد، دردسرهاى فراوانى ایجاد مى شود.
لذا، خداوند حکیم با یک قانون محکم، جلو این کار را گرفت و او را از هرگونه ازدواج مجدد و یا تبدیل زنان موجود، نهى کرد.
در این وسط شاید افرادى بودند که: براى رسیدن به مقصود خود، به این بهانه متوسل مى شدند که همسران تو غالباً بیوه هستند، و در میان آنها زنان مسنى یافت مى شوند که هیچ بهره اى از جمال ندارند، شایسته است که با زنى صاحب جمال ازدواج کنى، قرآن مخصوصاً روى این مسأله نیز تکیه و تأکید مى کند که حتى اگر زنان صاحب جمالى نیز باشند، حق ازدواج با آنها نخواهى داشت.
به علاوه حق شناسى ایجاب مى کرد، بعد از وفادارى همسرانش با او و ترجیح دادن زندگى ساده معنوى پیامبر(صلى الله علیه وآله) را بر هر چیز دیگر، خداوند براى حفظ مقام آنها چنین دستورى را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) بدهد.
و اما در مورد کنیز که مجاز شده، به خاطر آنست که مشکل و گرفتارى پیامبر(صلى الله علیه وآله) از ناحیه زنان آزاد بود، لذا ضرورتى نداشت که این حکم در این مورد محدود شود، هر چند پیامبر(صلى الله علیه وآله) از این استثناء نیز طبق گواهى تاریخ استفاده نکرد.
این چیزى است که از ظاهر آیه به نظر مى رسد.
در روایات متعددى که بعضى از نظر سند ضعیف، و بعضى قابل ملاحظه است جمله: «لایَحِلُّ لَکَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ» اشاره به زنانى گرفته شده که در آیات 23 و 24 سوره «نساء»، تحریم آن بیان گردیده است (مادر و دختر و خواهر و عمه و خاله و...) و در ذیل بعضى از این اخبار، تصریح شده: «چگونه ممکن است زنانى بر دیگران حلال باشند و بر پیامبر حرام؟! هیچ زنى بر او جز آنچه بر همه، حرام است حرام نبوده است».(1)
البته، بسیار بعید به نظر مى رسد که: این آیه، ناظر به آیاتى باشد که در سوره «نساء» آمده است، ولى مشکل اینجاست که: در بعضى از این روایات تصریح شده، مراد از «مِنْ بَعْدُ» بعد از محرمات سوره «نساء» است.
بنابراین، بهتر این است که: از تفسیر این روایات که اخبار آحاد است صرف نظر کنیم، و به اصطلاح «علم آن را به اهلش یعنى معصومین(علیهم السلام) واگذاریم»؛ چرا که هماهنگ با ظاهر آیه نیست، و ما موظف به ظاهر آیه هستیم و اخبار مزبور اخبارى است ظنى.
مطلب دیگر این که گروه کثیرى معتقدند آیه مورد بحث هرگونه ازدواج مجدد را بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) تحریم کرده، ولى بعداً این حکم منسوخ شده، و مجدداً اجازه ازدواج به پیامبر(صلى الله علیه وآله) داده شده است، هر چند پیامبر(صلى الله علیه وآله) از آن استفاده نکرد، آنها آیه «اِنّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللاّتِى آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ...» را که قبل از آیه مورد بحث، نازل شده، ناسخ آن مى دانند و معتقدند گر چه در قرآن قبل از آن نوشته شده، در نزول بعد از آن بوده است! و حتى «فاضل مقداد» در «کنز العرفان» نقل مى کند: فتواى مشهور میان اصحاب همین است.(2)
این عقیده در عین این که با روایات فوق تضاد روشنى دارد، با ظاهر آیات نیز سازگار نیست، زیرا ظاهر آیات نشان مى دهد: آیه «اِنّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ» قبل از آیه مورد بحث، نازل شده و مسأله نسخ احتیاج به دلیل قطعى دارد.
به هر حال، ما چیزى مطمئن تر و روشنتر از ظاهر خود آیه، در اینجا نداریم و بر طبق آن هرگونه ازدواج جدید و یا تبدیل همسران براى پیامبر(صلى الله علیه وآله) بعد از نزول آیه فوق تحریم شده است و این حکم، مصالح مهمى داشته که در بالا به آن اشاره کردیم.(3)