آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مصداق عبارت «اهل البيت» در آیه «تطهیر» پيامبر(ص)، على، فاطمه، حسن و حسين(ع) مي‌‌باشند. دليل آن چهار دسته روايت است که دسته ای مي گويد: آيه تطهير شامل همسران پيامبر(ص) نمي شود. يك دسته تاكيد دارد كه بعد از نزول این آيه، پيامبر(ص) چندین ماه هنگام نماز صبح كنار درب خانه فاطمه(س) می ایستاد و این آیه را قرائت مي‌فرمود و دسته چهارم که صراحتا مى گويد: اين آيه درباره رسول خدا(ص)، على، فاطمه، حسن و حسين(ع) نازل شده است.

خداوند در آیه 33 سوره احزاب می فرماید: «... إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» ؛ (... خداوند فقط مى خواهد پلیدى [گناه] را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد).
جمعى از مفسّران اهل سنت «اهل البيت» را به معنى همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) دانسته اند. ولى تغيير سياق آيه و تبديل ضميرهاى جمع مؤنت در ماقبل و مابعد اين آيه به جمع مذكّر دليل روشنى است كه اين جمله محتواى جداگانه ای دارد و منظور از آن چيز ديگرى است، مگر نه اين است كه خداوند حكيم است و قرآن در حد اعلاى فصاحت و بلاغت و همه تعبيرات آن روى حساب است.
گروهى ديگر از مفسران آن را مخصوص به پيامبر و على و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) دانسته اند و روايات فراوانى كه در منابع اهل سنت و شيعه وارد شده و در ذيل بحث به بخشى از آنها اشاره مى كنيم گواه بر اين معنى است.
شايد به دليل وجود همين روايات است كه حتى كسانى كه آيه را مخصوص به اين بزرگواران ندانسته اند معنى وسيعى براى آن قائل شده اند كه هم اين بزرگواران را شامل مى شود و هم همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را، و اين تفسير سومى در آيه است.
امّا رواياتى كه دليل اختصاص آيه به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و على(عليه السلام) و بانوى اسلام فاطمه زهرا(عليها السلام) و دو فرزندشان حسن و حسين(عليهما السلام) مى باشد ـ همان گونه كه اشاره شد ـ بسيار زياد است، از جمله هجده روايت تنها در تفسير «الدّر المنثور» نقل شده است كه پنج روايت از امّ سلمه، سه روايت از ابو سعيد خدرى، يك روايت از عايشه، يك روايت از انس، دو روايت از ابن عباس، دو روايت از ابى الحمراء، يك روايت از وائلة بن اسقع، يك روايت از سعد، يك روايت از ضحاك بن مزاحم و يك روايت از زيد بن ارقم است!(1)
مرحوم علامه طباطبايى در تفسير الميزان، رواياتى را كه در اين باره وارد شده بيش از هفتاد روايت مى شمرد و مى فرمايد: «آنچه از طرق اهل سنت، در اين زمينه نقل شده بيش از آن است كه از طريق شيعه وارد شده است!» و راويان ديگرى را غير از افرادى كه در بالا نام برديم نيز بر آنها مى افزايد (راویانى كه روايت آنها در غير تفسير الدّر المنثور آمده است).
بعضى نيز تعداد روايات و كتبى كه اين روايات در آن نقل شده بالغ بر صدها ذكر كرده اند و بعيد نيست چنين باشد.
در اينجا تنها قسمتى از آن روايات را با ذكر منابع آنها مى آوريم تا روشن شود آنچه «واحدى» در «اسباب النزول» مى گويد: «اِنَّ الآيَةَ نَزَلَتْ فِى النَّبىِ(صلى الله عليه و آله) وَ عَلىِّ وَ فاطِمَةَ و الْحَسَنيْنِ(عليهم السلام) خاصَّةً لا يُشارِكُهُمْ فيها غَيْرُهُمْ»(2)؛ (اين آيه در خصوص پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و على و فاطمه و حسنين(عليهم السلام) نازل شده و كس ديگرى در آن با آنها مشاركت ندارد) يك واقعيت است.
اين احاديث را مى توان در چهار بخش خلاصه كرد:
1ـ رواياتى كه از بعضى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده و با صراحت مى گويد، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخن از اين آيه شريفه مى گفت، از حضرتش سؤال كرديم كه آيا ما هم جزء اين آيه هستيم؟ فرمود: «شما خوبيد اما مشمول اين آيه نيستيد!».
از جمله ثعلبى در تفسير خود از ام سلمه همسر گرامى پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در خانه خود بود كه فاطمه(عليها السلام) غذايى نزد آن حضرت آورد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «همسر و دو فرزندت حسن و حسين(عليهما السلام) را صدا كن»، آنها آمدند، سپس غذا خوردند. بعد پيامبر(صلى الله عليه وآله) عبايى بر آنها افكند و گفت: «اللّهُمَ! هؤُلاءِ اَهْلُ بَيْتى وَ عِتْرَتى فَاذْهِبْ عَنْهُمُ الرَّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهيراً»(3)؛ (خداوندا اينها اهل بيت من و عترت من هستند، پليدى را از آنها دور كن، و از هر گونه آلودگى پاكشان گردان) و در اينجا بود كه آيه «اِنَّما يُريدُ اللهُ» ... نازل شده ... من گفتم اى رسول خدا! آيا من هم با شما هستم؟! فرمود: «اِنَّكِ اِلى خَيْر»؛ (تو بر نيكى هستى [امّا در زمره اين گروه نيستى]).
ثعلبى از علماى معروف اهل سنت كه در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن پنجم مى زيسته و «تفسير كبير» او معروف است، از عايشه همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين نقل مى كند: هنگامى كه از او درباره جنگ جمل و دخالتش در آن جنگ ويرانگر سؤال كردند [باتأسف] گفت: اين يك تقدير الهى بود! و هنگامى كه درباره على(عليه السلام) سؤال كردند، چنين گفت:
«تَسْأَلُنى عَنْ اَحَبِّ النّاسِ كانَ اِلى رَسُولِ اللهِ، وَ زَوْجِ اَحَبِّ النّاسِ كانَ اِلى رَسُول اللهِ، لَقَدْ رَأِيْتُ عَليَّاً وَ فاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَيْناً وَ جَمَعَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله) بِثَوْب عَلَيهِمْ، ثُمَ قالَ: اللّهُمَ هؤلاءِ اَهْلُ بَيْتى وَ حامَتى فَاَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْهُمْ تَطْهيراً، قالَتْ فَقْلْتُ يا رَسُول اللهِ اَنَا مِنْ اَهْلِكَ قال تَنَحّى فَاِنَّكِ اِلى خَيْر»(4)؛ (آيا از من درباره كسى سؤال مى كنى كه محبوب ترين مردم نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود، و از كسى مى پرسى كه همسر محبوب ترين مردم نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بود؟ من با چشم خود ديدم على و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) را كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را در زير پارچه اى جمع كرده بود، و فرمود: خداوندا! اينها خاندان من هستند و حاميان من، رجس و پليدى را از آنها ببر و از آلودگى ها پاكشان فرما، من گفتم اى رسول خدا آيا من نيز از آنها هستم؟ فرمود: دور باش تو بر خير و نيكى هستى [اما جزء اين جمع نمى باشى]).
اين گونه احاديث با صراحت مى گويد كه همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) جزء اهل بيت در اين آيه نبودند.
2ـ داستان حديث كساء در روايات فوق العاده فراوانى با تعبيرات مختلف وارد شده و قدر مشترك همه آنها اين است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، على و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) را فرا خواند ـ و يا به خدمت او آمدند ـ پيامبر(صلى الله عليه وآله) عبا ـ يا پارچه اى و ... ـ بر آنها افكند و گفت: «خداوندا! اينها خاندان من هستند؛ رجس و آلودگى را از آنها دور كن» و در اين هنگام آيه «اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرَّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ» نازل گرديد.
قابل توجه اينكه اين حديث، در «صحيح مسلم» از قول عايشه آمده و هم چنين حاكم در «مستدرك» و بيهقى در «سنن» و ابن جرير در تفسيرش و سيوطى در «الدّر المنثور» آن را نقل کرده اند.(5)
حاكم حسكانى نيز در «شواهد التنزيل» آن را آورده است(6) در صحيح «ترمذى» نيز كراراً اين حديث نقل شده، در يك جا از عمرو بن ابى سلمه و در جاى ديگر از امّ سلمه.(7)
نكته ديگر اينكه فخر رازى به مناسبتى در ذيل آيه مباهله (آيه 61 سوره آل عمران) بعد از نقل اين حديث (حديث كساء) مى افزايد: «وَ اعْلَمُ اَنَ هذِه الرَّوايةَ كَالمُتَّفَقِ صِحَّتِها بَيْنَ اَهْلِ التَّفْسيرِ وَ الْحَديثِ»(8)؛ (بدان كه اين روايت هم چون روايتى است كه صحتش مورد اتفاق در ميان علماى تفسير و حديث است).
اين نكته نيز قابل توجه است كه امام احمد حنبل در «مسند» خود، اين حديث را از طرق مختلف آورده است.(9)
3ـ در بخش ديگرى از روايات كه آن نيز متعدد و فراوان است مى خوانيم كه بعد از نزول آيه تطهير، پيامبر(صلى الله عليه وآله) چندين ماه ـ در بعضى شش ماه و در بعضى هشت يا نُه ماه آمده است ـ هنگامى كه براى نماز صبح از كنار خانه فاطمه(عليها السلام) مى گذشت صدا مى زد: «الصَّلوة! يا اَهْلَ البَيْتِ! اِنَّما يُريْدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»؛ (هنگام نماز است اى اهل بيت! خداوند فقط مى خواهد پليدى [گناه] را از شما اهل بيت دور كند و شما را پاك سازد!).
اين حديث در «شواهد التنزيل» نوشته مفسر معروف حاكم حسكانى از انس بن مالك نقل شده است.(10) و در همان كتاب، حديث ديگرى به عنوان هفت ماه از ابى الحمراء آمده است و نيز در همان كتاب، اين جريان به عنوان هشت ماه از ابو سعيد خدرى نقل شده است.(11)
تفاوت اين تعبيرات، طبيعى است؛ زيرا ممكن است انس شش ماه اين مطلب را ديده باشد و ابوسعيد خدرى هشت ماه و ابى الحمراء هفت ماه و ابن عباس نُه ماه.(12) هر كس آن چه را ديده نقل كرده است، بى آنكه تضادى در ميان سخنان آنها باشد.
به هر حال ادامه اين برنامه و تكرار اين سخن در آن مدت طولانى از سوى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) يك مسأله حساب شده بوده است. او مى خواسته به وضوح و با تأكيد پى در پى روشن سازد منظور از «اهل بيت» تنها اهل اين خانه اند، تا در آينده ترديدى براى هيچ كس باقى نماند و همه بدانند اين آيه تنها در شأن اين گروه نازل شده است و عجب اينكه با اين همه تكرار و تأكيد، باز مسأله براى بعضى مفهوم نشده است. راستى حيرت انگيز است. به خصوص اينكه تنها خانه اى كه در ورودى آن به مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) باز مى شد خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و على(عليه السلام) بود، زيرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد تمام درهايى كه به سوى مسجد باز مى شد ببندند جز اين دو در.
پيدا است هميشه جمعى از مردم به هنگام نماز، اين سخن را در آنجا از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى شنيدند، با اين حال شگفت آور نيست كه بعضى از مفسران اصرار دارند مفهوم آيه را توسعه دهند تا همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را نيز شامل گردد، با اينكه همانگونه كه گفتيم عايشه همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه طبق گواهى تاريخ در بازگو كردن فضائل خود و تمام جزئيات ارتباطش با پيامبر(صلى الله عليه وآله) چيزى فروگذار نمى كرد، نه تنها خود را مشمول اين آيه نمى دانست بلكه مى گويد: پيامبر(صلى الله عليه وآله) به من فرمود: «تو جزء آن نيستی».
4ـ روايات متعددى كه از ابوسعيد خدرى صحابه معروف نقل شده و اشاره به آيه تطهير كرده، با صراحت مى گويد: «نَزَلَتْ فى خَمْسَة فى رَسُولِ اللهِ وَ عَلىٍّ وَ فاطِمَةَ وِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِمُ السّلامُ»(13)؛ (اين آيه درباره رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و على و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) نازل شده است).
كوتاه سخن اينكه: رواياتى كه درباره آيه تطهير و اختصاص آنها به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و على(عليه السلام) و فاطمه و امام حسن و امام حسين(عليهم السلام) در منابع معروف اسلامى آمده به قدرى زياد است كه آن را در رديف روايات متواتره قرار مى دهد و از اين نظر جاى ترديدى در آن باقى نمى ماند. تا آنجا كه در «شرح احقاق الحق» آن را از بيش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت (علاوه بر منابع معروف پيروان اهل بيت) نقل مى كند و مى گويد: «اگر همه اين منابع را احصاء كنيم از هزار هم مى گذرد»!(14)،(15)