آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

حضرت موسی(ع) به طور کلی و در امور شریعت از حضرت خضر داناتر است اما در مرحله ای خاص از نبوت خویش با خضر همراهی می کند تا علوم باطنی و تکوینی موردی را که فقط خضر آنها را می دانست بیاموزد؛ چرا که اعطای علم غیب به دست خداست و طبق حکمت خویش هرجا لازم باشد پیامبر خویش را به آن علم آگاه می کند. ضمن اینکه به نظر می آید همراهی موسى(ع) با خضر دانا و آزمایش های الهی تمهیدی خدایی برای بالا بردن درجات اخلاقی موسى(ع) بود.

در آیه 66 سوره کهف و در ماجرای همراهی حضرت موسی(علیه السلام) با حضرت خضر(ع) می بینیم که موسی(ع) درخواست می کند با خضر(ع) همراه باشد و انگیزه خود را از این کار این گونه بیان می کند که: (آيا از تو پيروى كنم تا از آنچه به تو تعليم داده شده و مايه رشد و صلاح است، به من بياموزى)؛ «هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى‏ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً». در ادامه و در آیات دیگر این سوره می بینیم که حضرت موسی(ع) از آنجا که نمی تواند حکمت کارهای خضر(ع) را درک کند، سه بار به کارهای ایشان اعتراض می کند و در نهایت نیز این خضر(ع) است که همچون معلم و مرشدی دانا، حکمت کارهای خود را به موسی(ع) می آموزد. با توجه به گزارش هایی که این سوره از همراهی موسی و خضر(علیهما السلام) ارائه می دهد ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چگونه می توان پذیرفت که حضرت موسی(ع) به عنوان پیامبری اولوالعزم، علم کمتری از حضرت خضر(ع) داشته باشد و برخی حکمت ها را از ایشان بیاموزد؟

پاسخ:
پیش از هر چیز و در رابطه با جایگاه علمی حضرت موسی(علیه السلام) باید این نکته را مد نظر داشته باشیم که میراث حدیثی به جا مانده از اهل بیت(ع) این حقیقت را برای ما کشف می کند که حضرت خضر(ع) خود یکی از گواهان مقام والای حضرت موسی(ع) است. در حدیثی نقل شده از امام صادق(ع) می خوانیم که وقتی حضرت خضر(ع) برای اولین بار حضرت موسی(ع) را دید او را با این عبارت مخاطب قرار داد که: «السَلَامُ عَلَیکَ یَا عاَلِم بَنِی اسرَائِیل»(1)؛ (سلام بر عالم بنی اسرائیل). این موضوع نشان می دهد که خود حضرت خضر(ع) نیز از مقام والای علمی حضرت موسی(ع) آگاه و به آن واقف بود.

در حدیث دیگری از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم که (خضر از دانشی بهره مند بود که برای موسی مقدر نشده بود تا در الواح به وی داده شود؛ موسی گمان داشت هر آن چیزی که نیازش شود نزد اوست و در الواح ثبت شده است)؛ «کَانَ عِندَهُ عَلم لَم یُکتَب لُموسى(ع) فِی الأَلوَاح وَ کَان مُوسى(ع) یَظُنُ أَنَ جَمیِع الأَشیَاء الَتی یَحتَاج إلَیها فِی تَابُوتِهِ وَ أَنَ جَمِیع العِلم کُتِبَ لَهُ فِی الأَلوَاح».(2) مضمون این روایت در روایات دیگری نیز نقل شده است.

در جمع بندی این روایات شاید بتوانیم بگوییم که اراده حکمت آمیز خداوند متعال این بود که با همراه کردن خضر(ع) با موسی(ع)، چنین تصوری را از ذهنیت این پیامبر اولوالعزم الهی برطرف نماید.

علاوه بر آن شاید بتوان گفت که اگرچه حضرت موسی(علیه السلام) از اموری که در این سوره نقل شده مطلع نبود اما در مقایسه کلی میان دانش ها و معارف افاضه شده به حضرت شان با دانش ها و معارف داده شده به حضرت خضر(ع) این حضرت موسی(ع) است که در مرتبه بالاتری از لحاظ معارف، آموزه ها و دانش ها قرار می گیرد. شاید به همین خاطر است که امام صادق(ع) به این موضوع تصریح می کند و می فرماید که: (موسی داناتر از خضر بود.)؛ «کَانَ مُوسَى أَعْلَمَ مِنَ الْخَضِرِ».(3)

برای بیان بیشتر این موضوع می گوییم که از مجموع آیات و روایات مربوط به داستان موسی و خضر(علیهما السلام) این گونه استفاده می شود که حضرت خضر(علیه السلام) به اذن و فضل پروردگار و به وسیله اطلاعات غیبی، به ابوابى از علوم احاطه داشته كه مربوط به اسرار باطن و عمق حوادث و پديده ها بوده در حالى كه موسى(ع) نه مأمور به باطن بود و نه از آن آگاهى چندانى داشت. به همین خاطر وقتی حضرت موسی(علیه السلام) رفتار حضرت خضر(ع) را در ترازوی علوم ظاهری و احکام شریعت ارزیابی کرد، آنها را خارج از این ضوابط ظاهری یافت و به حضرت خضر(ع) اعتراض کرد. زیرا چهره ظاهر حوادث و کارهایی که حضرت خضر(ع) آنها را انجام داد با آنچه در باطن و درون شان بود تفاوت داشت. چنین همراهی ای باید بین این دو پیامبر روی می داد تا که خداوند متعال موسی(علیه السلام) را به وسیله حضرت خضر(علیه السلام) از حکمت های برخی امور غیبی و حقایق مخفی عالم مطلع کند.(4)

از آنجا که گفتیم اطلاع خضر از این علوم، به اذن الهی و از مخزن غیب خداوند بود، نمی توان این نکته را از نظر دور داشت که اعطای علم غیب به دست خداست و طبق حکمت خویش هرجا لازم باشد پیامبر خویش را به آن علم آگاه می کند و به نظر می آید به خاطر برخی مصالح، در آن مقطع هنوز موسی(ع) به آن مقطع نرسیده بود. با فرض پذیرش چنین بنایی راجع به این بخش از سوره کهف، می بینیم اینکه حضرت موسی(علیه السلام) برخی از اسرار عالم را از حضرت خضر(علیه السلام) بیاموزد بیش از اینکه برای خضر(ع) فضیلتی به شمار آید، نشان از مقام والای حضرت موسی(ع) دارد که از سوی خداوند متعال این لیاقت را یافته که توسط خضر(ع) به برخی از اسرار و رازهای عالم، علم پیدا کند. در واقع نقص علم موسی(ع) در این مرحله از زندگی اش که با همراهی با خضر مصادف شد، تدبیری حکیمانه از سوی خداوند و از لوازم امتحان این پیامبر الهی در مقولاتی مثل صبر و سلوک بوده است. موسی در این مرحله آزموده می شود و تکامل و تعالی می یابد تا قدم های بزرگی در آینده بردارد. در حقیقت همراهی با خضر دانا و آزمایش های الهی تمهیدی الهی برای بالا بردن درجات موسی است. به همین خاطر می بینیم که حضرت خضر(علیه السلام) نیز در آیه 82 سوره کهف تصریح می کند که (و من آن [كارها] را خودسرانه انجام ندادم)؛ «وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْری»؛ زیرا همه این کارها را به اذن خدا و از روی حکمت هایی که یکی از آنها می تواند کشف اسرار عالم برای موسی(ع) باشد، انجام داده است.