پاسخ اجمالی:
در مورد لزوم تقليد اعلم میان علما اختلاف است، مشهور ميان علماى اماميّه لزوم تقليد اعلم است.
مخالفین این مسأله به «اطلاق» آیه «فسئلوا أَهل الذكر» و «سیره دوران صحابه» که به فاضل و مفضول رجوع می شد، تمسک کرده اند.
اما عقل و عقلا حكم مى كنند كه با وجود اعلم نبايد به سراغ غير اعلم رفت و یقینا اطلاق آيات و روايات شامل مواردى نمی شود كه اختلاف ميان فتواى اعلم و غير اعلم محرز است.
پاسخ تفصیلی:
اختلاف در لزوم تقلید از اعلم
در اينكه آيا تقليد از مجتهد اعلم بر مقلّدان لازم است يا خير، ميان علما گفتگوست. فقيه بزرگوار سيّد محسن حكيم مى نويسد: مشهور ميان علماى اماميّه لزوم تقليد اعلم است و از محقّق قاضى ادعاى اجماع شده است و سيّد مرتضى در «ذريعه» آن را از مسلّمات اماميّه دانسته است؛ ولى جمعى از علماى متأخّر از شهيد ثانى معتقدند مى توان به غير اعلم نيز مراجعه كرد.(1)
از كلمات «فخر رازى» بر مى آيد كه ميان عالمان اهل سنّت نيز اين مسأله مورد اختلاف است. وى مى نويسد: اگر در فتوايى مجتهدان متّفق بودند، به همان فتوا عمل مى شود و مشكلى ندارد؛ ولى اگر اختلاف بود، بر او لازم است به دنبال اعلم و اورع باشد، ولى گروهى مى گويند نيازى نيست (و مى توان از هر كدام تقليد كرد).(2) فخر رازى معتقد است كه در صورت عدم اختلاف، فحص از اعلم لازم نيست و مى توان به هر كدام مراجعه كرد، ولى اگر اختلاف در فتوا بود، به نظر وى متابعت از افضل لازم است.(3)
«آمدى» بدون اشاره به صورت اختلاف يا اتفاق مى نويسد: در صورت تعدّد مفتى برخى معتقدند، لازم است از اعلم و اورع پيروى كرد و اين مذهب احمد حنبل، و ابن سريج و قفال از شافعى ها و جمعى از فقها و اصوليين است.(4)
ادلّه مخالفان لزوم تقلید از اعلم
كسانى كه بدون اشاره به صورت اختلاف معتقدند، مراجعه به اعلم لازم نيست ادلّه اى اقامه كرده اند از جمله:
1. آياتى همچون «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ» كه اطلاق دارد و شامل اعلم و غير اعلم هر دو مى شود.(5) به عبارتى همين كه عالمى صاحب نظر و مجتهد بود، مى توان به وى رجوع كرد و به سراغ اعلم رفتن ضرورتى ندارد. آية اللَّه سيّد محسن حكيم دليل قائلين به عدم لزوم مراجعه به اعلم را چنين تبیین مى كند: ادلّه كتاب و سنّت اطلاق دارد. وقتی خداوند با علم به این مسأله که اهل الذکر سطح علمی متفاوتی دارند، می فرماید: «مردم آنچه را نمى دانند از اهل اطلاع بپرسند»، اطلاق آن بر همه مطلعین با سطوح علمی متفاوت دلالت دارد.(6)
2. لزوم رجوع به اعلم، خلاف سيره است: به تعبير آمدى در ميان صحابه فاضل و مفضول بودند و در ميان آنها خلفاى اربعه، از ديگران آشناتر به طريق اجتهاد بودند، ولى شنيده نشد كه صحابه، عوام را وادار كنند كه حتماً از افراد خاصّى تبعيّت كنند و اگر با وجود افضل سراغ مفضول مى رفتند آنها را سرزنش نمى كردند. جمله معروف «أصحَابِي كَالنُّجُومِ بِأيّهم اقتَدَيتُم اهتَديتُم»(7)؛ (اصحاب من مانند ستاره ها هستند که به هر کدام اقتدا کنید هدایت می شوید)، نیز مؤيّد سخن ماست.(8)
همچنین سيّد محسن حكيم در ادامه نقل ادلّه اين گروه مى نويسد: سيره شيعه در عصر معصومان بر اين قرار گرفته بود كه از همه علماى معاصر فتوا مى گرفتند، با اينكه اختلاف مراتب آنها را در علم و فضل مى دانستند همچنين وجوب مراجعه به اعلم موجب عسر است كه در شريعت منفى است. علاوه بر آن، اگر تقليد اعلم لازم بود، بر شيعيان واجب بود كه به ائمّه مراجعه كنند، نه به اصحاب؛ چرا كه ائمّه اعلم همه بودند.(9)
پاسخ ادلّه مخالفان لزوم تقلید از اعلم
ولى پاسخ همه اين استدلالات را با يك دليل مى توان داد و آن اينكه تقليد اعلم تنها در جايى است كه اختلاف ميان دو فقيه در مسأله اى اجمالًا يا به طور تفصيل، مسلّم باشد. در اينجا عقل و عقلا حكم مى كنند كه با وجود اعلم نبايد به سراغ غير اعلم رفت، همان گونه كه اگر دو طبيب در تشخيص بيمارى و داروى كسى به يقين با هم اختلاف داشته باشند و يكى از آنها آگاه تر و باتجربه تر و پرسابقه تر باشد عقل و عقلا اجازه نمى دهند كه نظر او را رها كرده و به قول كسى عمل نمايد كه از نظر علم و تجربه، نسبت به او ضعيف تر است و با توجّه به اينكه مهمترين دليل بر جواز تقليد در فروع دين، دليل عقل و سيره عقلاست و عقلا در اين گونه موارد، تقليد اعلم را لازم مى شمرند. یقینا اطلاق آيات و روايات شامل مواردى كه اختلاف ميان فتواى اعلم و غير اعلم محرز است، نمی شود.(10)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.