آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بر اساس آیه 268 سوره «بقره»، شیطان هنگام انفاق يا اداى زكات، انسان را از فقر و تنگدستى می ترساند، از این رو خداوند در قرآن می فرماید: «شيطان شما را [به هنگام انفاق] وعده فقر و تهيدستى مى دهد». در واقع خداوند مردم را آگاه می كند كه خوددارى از انفاق به جهت ترس از تهيدستى، فكرى غلط و از وسوسه هاى شيطانى است چون در نگاه اول انفاق و بذل مال، چيزى جز كم شدن مال نيست و اين همان نظر كوته بينانه شيطانى است، لذا بلافاصله مى‌‏فرمايد: «شيطان شما را وادار به معصيت و گناه مى‌ كند».

خداوند در قرآن مسلمانان را به انفاق دعوت کرده و می فرماید انفاق كنيد و از فقر نترسيد: «الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ وَ اللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ‏»(1)؛ (شيطان شما را [به هنگام انفاق] وعده «فقر» و «تهيدستى» مى‌‏دهد و به زشتی ها امر مى‌ ‏كند؛ ولى خداوند به شما وعده آمرزش و فزونى مى‌ ‏دهد، خداوند قدرتش وسيع و [به هر چيز] داناست [و به وعده خود وفا مى‌‏ كند]).
بر اساس این آیه انسان باید با افكار شيطانى كه مانع انفاق است‏ مبارزه کند. لذا در نخستين جمله مى‌‏ گويد: هنگام انفاق يا اداى زكات، شيطان شما را از فقر و تنگدستى مى‌ ‏ترساند (بخصوص اگر بخواهيد اموال خوب و قابل توجّه انفاق كنيد) و چه بسا اين وسوسه شيطانى، مانع از انفاق و بخشش گردد و حتّى ممكن است در اداى زكات و خمس و ساير انفاق هاى واجب نيز اثر بگذارد. خدا به اين وسيله مردم را آگاه مى‌‏ كند كه خوددارى از انفاق به جهت ترس از تهيدستى، فكرى غلط و از وسوسه‌ ‏هاى شيطانى است و چون ممكن است به نظر برسد كه اين ترس گرچه از ناحيه شيطان است؛ ولى يك ترس منطقى است، بلافاصله مى‌ ‏فرمايد: «وَ يَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ»؛ (شيطان شما را وادار به معصيت و گناه مى‌ ‏كند).
بنابراين، ترس از فقر و تهيدستى به يقين غلط است؛ زيرا شيطان جز به باطل و گمراهى دعوت نمى‌ كند. اصولاً هر نوع فكر «منفى و بازدارنده» سرچشمه‌‏ اش انحراف از فطرت و تسليم در برابر وسوسه‌‏ هاى شيطانى است؛ امّا هرگونه فكر «مثبت» و «سازنده» و آميخته با بلند نظرى، سرچشمه‌ ‏اش الهامات الهى و فطرت پاك خداداد است و با توجّه به اين كه وسوسه‌‏ هاى شيطانى بر ضدّ قوانين آفرينش و سنّت الهى است، نتيجه و اثرش زيان و بدبختى است. در مقابل، فرمان‌هاى پروردگار، هماهنگ و هم دوش با آفرينش و فطرت است و نتيجه آن، حيات و زندگى سعادت‌‏بخش مى‌باشد.
به تعبير روشن‌ ‏تر، در نگاه اول انفاق و بذل مال، چيزى جز «كم كردن» مال نيست و اين همان نظر كوته‌بينانه شيطانى است؛ ولى با دقّت و ديدِ وسيع واضح است كه انفاق، ضامن بقاى جامعه و تحكيم عدالت اجتماعى و سبب كم كردن فاصله طبقاتى و پيشرفت همگانى مى ‏‌باشد و مسلّم است كه با پيشرفت اجتماع، افرادى كه در آن اجتماع زندگى مى‌ ‏كنند نيز در رفاه و آسايش خواهند بود؛ اين همان نظر واقع‌ بينانه الهى است.
خلاصه، در يك جامعه بدبخت نمى‌‏ توان خوشبخت زندگى كرد.

قرآن به اين وسيله مسلمانان را توجّه مى‌ ‏دهد كه انفاق اگر به ظاهر چيزى از شما كم مى‌ كند، در واقع چيزهايى بر سرمايه‌‏ هاى شما مى‌ ‏افزايد و هم از نظر معنوى و هم از نظر مادّى خوشبختى مى‌ ‏آفريند. در دنياى امروز كه در نتيجه اختلاف طبقاتى، پايمال شدن ثروت‌ ها در جنگ‌ ها و حوادث ديگر به روشنى به چشم مى‌ خورد، درك معنى آيه فوق، چندان مشكل نيست. ضمناً از آيه استفاده مى‌‏ شود كه يك نوع ارتباط ميان «ترك نمودن انفاق» و «فحشاء» وجود دارد، البتّه اگر فحشاء به معنى بُخل باشد ارتباط آن از اين جهت است كه ترك انفاق و بخشش‌ هاى مالى، آرام آرام صفت «بُخل» را كه از بدترين صفات است در انسان نهادينه مى‌ ‏كند و اگر فحشاء را به معنى مطلق گناه يا فحشاى جنسى بگيريم باز ارتباط آن با ترك انفاق بر كسى پوشيده نيست؛ زيرا سرچشمه بسيارى از گناهان، بى‌‏ عفّتى ‏‌ها و خودفروشي‌ ها، فقر و تهيدستى است! علاوه بر همه اينها، انفاق يك سلسله آثار و بركات معنوى دارد كه در ادامه آيه به آن اشاره شده است: «وَ اللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مّنْهُ وَ فَضْلاً».
در تفسير «مجمع البيان» از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است كه هنگام انفاق دو چيز از طرف خدا است و دو چيز از ناحيه شيطان است، آنچه از جانب خداست «آمرزش گناهان» و «وسعت روزى» است و آنچه از طرف شيطان است «وعده فقر» و «امر به فحشاء» است. بنابراين، منظور از مغفرت، آمرزش گناهان است و منظور از فضل، همان‌‏طور كه از ابن عبّاس نقل شده وسعت روزى در پرتو انفاق مى‌‏باشد. جالب توجّه اينكه، از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «هنگامى كه در سختى و تنگدستى افتاديد به وسيله انفاق كردن، با خدا معامله كنيد؛ يعنى انفاق كنيد تا از تهيدستى نجات يابيد!».
در پايان آيه مى ‏فرمايد: «وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ». در اين جمله اشاره به اين حقيقت شده كه چون خداوند داراى قدرت وسيع و علم بى ‏‌پايان است مى‌ ‏تواند به وعده خويش عمل كند؛ بنابراين، بايد به وعده او دلگرم بود، نه وعده شيطان «فريبكار» و «ناتوان» كه انسان را به گناه مى‌ ‏كشاند و چون از آينده آگاه نيست و قدرتى ندارد، وعده او جز گمراهى و تشويق به گناه نخواهد بود.(2)