آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع)، مالك اشتر را از مشورت با سه گروه به شدّت برحذر مى دارد و در تبیین آثار سوء مشورت با آنان مى فرمايد: «هرگز بخيل را در مشورت خود دخالت مده؛ زيرا تو را از احسان و نيكى كردن منصرف مى سازد و از تهى دستى و فقر مى ترساند و نيز با شخص ترسو مشورت مكن كه روحيه تو را در انجام امور تضعيف مى كند و از مشورت با افراد حريص برحذر باش كه حرص ورزيدن را از طريق ستمگرى در نظرت زينت مى دهند؛ زيرا بُخل، ترس و حرص، تمايلات گوناگونى هستند كه جامع آنها سوء ظن به خداوند است».

امام علی(عليه السلام) در بخشی از عهدنامه مالک اشتر به مسأله مشاوران والى و صفات و ويژگى هاى آنها مى پردازد و جالب اينكه از اصل لزوم مشورت سخن نمى گويد؛ زيرا آن را امر مسلّمى فرض كرده كه هر والى و زمامدار بايد مشاورانى براى مسائل مختلف سياسى و اقتصادى و نظامى داشته باشد تا با استفاده از افكار آنها، بهترين راه را براى پيشبرد اين امور برگزيند و از استبداد به رأى و تكيه بر افكار فردى بپرهيزد و مصالح رعايا تا آنجا كه ممكن است رعايت شود. امام(عليه السلام)، مالك اشتر(فرماندار منتخب حضرت برای مصر) را از مشورت با سه گروه به شدّت برحذر مى دارد و آثار سوء مشورت با آنها را در عباراتى كوتاه و پرمعنا بيان مى دارد. مى فرمايد: (هرگز بخيل را در مشورت خود دخالت مده؛ زيرا تو را از احسان و نيكى كردن منصرف مى سازد و از تهى دستى و فقر مى ترساند و نيز با شخص ترسو مشورت مكن كه روحيه تو را در انجام امور تضعيف مى كند و از مشورت با افراد حريص برحذر باش كه حرص ورزيدن را از طريق ستمگرى در نظرت زينت مى دهند)؛ «وَ لاَتُدْخِلَنَّ فِي مَشُورَتِكَ بَخِيلاً يَعْدِلُ بِكَ عَنِ الْفَضْلِ وَ يَعِدُكَ الْفَقْرَ وَ لاَجَبَاناً يُضْعِفُكَ عَنِ الاُْمُورِ وَ لاَحَرِيصاً يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ(1)بِالْجَوْرِ».
امام(عليه السلام) در واقع او را به سه اصل توصيه مى كند: سخاوت، شجاعت و قناعت و توكل. روشن است كه مشورت با فرد بخيل، جلوى سخاوت را مى گيرد و با شخص ترسو، پايه هاى شجاعت را سست مى كند و با حريص، قناعت را متزلزل مى سازد كه لازمه آن ستم كردن بر رُعاياست. از سوى ديگر، در برابر امور رفاهى رعايا، بخيلان مانع مى شوند و در امور نظامى و نبرد با دشمنان ترسوها سنگ مى اندازند و در امور اقتصادى حريصان سدّ راهند، بنابراين مشاوران والى بايد از ميان كسانى انتخاب شوند كه در شئون مختلف كشور او را يارى دهند و اراده و تصميم وى را تقويت كنند و از امورى كه مصالح مردم را برباد مى دهد برحذر دارند.
آن گاه امام در پايان اين بحث به ريشه هاى اين سه صفت زشت و ناپسند پرداخته و همه آنها را به يك اصل باز مى گرداند. مى فرمايد: (زيرا «بُخل» و «ترس» و «حرص»، تمايلات گوناگونى هستند كه جامع آنها «سوء ظن» به خداوند است)؛ «فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ(2)شَتَّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللهِ». امام(عليه السلام) در اين جمله در واقع به روانكاوى عميقى دست زده و مى فرمايد: بخيلان اگر بُخل مى ورزند براى آن است كه به فضل و مواهب الهى سوء ظن دارند و چنين مى پندارند كه اگر امروز بخشش كنند فردا فقير مى شوند و در مى مانند و ترسوها به وعده الهى در مورد نصرت يارانِ حق بدگمانند و چنين مى پندارند كه اگر عقب نشينى نكنند ممكن است تنها بمانند و نابود شوند و حريصان اگر حرص را پيشه كرده اند به سبب آن است كه توكل بر خدا ندارند و در واقع به قدرت خدا سوء ظن دارند.
آيات قرآن مجيد نيز گواه بر اين معانى است، در يك جا مى فرمايد: «الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً»(3)؛ (شيطان شما را [هنگام انفاق] وعده فقر و تهى دستى مى دهد و به زشتى ها امر مى كند؛ ولى خداوند وعده آمرزش و فزونى به شما مى دهد). در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ لاتَهِنُوا وَ لاتَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الاَْعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ»(4)؛ (هرگز سست نشويد! و غمگين نگرديد و شما برتريد اگر ايمان داشته باشيد). همچنين در جاى ديگرى مى فرمايد: «وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لاَِنْفُسِكُمْ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(5)؛ (و انفاق كنيد كه براى شما بهتر است و كسانى كه از بُخل و حرص خويشتن مصون بمانند رستگارانند).
آنچه از كلام امام در اين بخش عهدنامه آمده، شبيه چيزى است كه در كلام پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) هنگام توصيه به حضرت علي(عليه السلام) وارد شده است. در حديثى از علل الشرايع مى خوانيم كه رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) به حضرت على(عليه السلام) فرمود: «يَا عَلِيُّ لاَتُشَاوِرْ جَبَاناً فَإِنَّهُ يُضَيِّقُ عَلَيْكَ الْمَخْرَجَ وَ لاَتُشَاوِرِ الْبَخِيلَ فَإِنَّهُ يَقْصُرُ بِكَ عَنْ غَايَتِكَ وَ لاَتُشَاوِرْ حَرِيصاً فَإِنَّهُ يُزَيِّنُ لَكَ شَرَّهَا وَ اعْلَمْ يَا عَلِيُّ أَنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِيزَةٌ وَاحِدَةٌ يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ»(6)؛ (اى على با ترسو مشورت نكن كه راه هاى خروج از مشكلات را بر تو مى بندد و با بخيل مشورت مكن كه تو را از رسيدن به هدف باز مى دارد و با حريص مشورت ننما؛ زيرا در ميان دو چيز آنچه بدتر است براى تو زينت مى بخشد و بدان اى على كه جُبن و بُخل و حرص به يك ريشه باز مى گردند و جامع آنها سوء ظن است).(7)