آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان می فرماید: «از آنچه در قربانگاه های قرون پیشین دیده اید عبرت گیرید، از آن کسانی که پیوند اعضایشان [در زیر خاک ها] از هم گسسته، و شرف و عزتشان نابود شده و شادی و نعمت هایشان قطع گردیده است، نزدیکی به فرزندان و همدمی همسران به مفارقت آنها مبدل شده و اکنون نه بر یکدیگر تفاخر می کنند؛ نه زاد و ولد دارند و نه با هم سخن می گویند؛ پس ای بندگان خدا! برحذر باشید همانند كسى كه بر نفس خود پيروز گشته و از شهوات سركش مانع شده، و با چشم عقل مى نگرد».

امام علي(ع) در بخشی از خطبه 161 «نهج البلاغه» دست مخاطبان خود را گرفته و آنها را به زمان هاى گذشته مى برد و سرانجام زندگى دنياپرستان را براى آنها در ضمن ده جمله كوتاه و بسيار تكان دهنده شرح مى دهد؛ آن چنان كه هر شنونده اى را تحت تأثير قرار مى دهد؛ مى فرمايد: (از آنچه در قربانگاه هاى قرون پيشين ديده ايد عبرت گيريد و از آن كسانى كه پيوندهاى اعضايشان [در زير خاك ها] از هم گسسته، چشم ها و گوش هايشان از ميان رفته، شرف و عزّتشان نابود شده و شادى و نعمت هايشان قطع گرديده است [درس عبرت بياموزيد])؛ «وَ اعْتَبِرُوا بِمَا قَدْ رَأَيْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ(1) الْقُرُونِ قَبْلَكُمْ: قَدْ تَزَايَلَتْ أَوْصَالُهُمْ(2)،‏ وَ زَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَ أَسْمَاعُهُمْ، وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ، وَ انْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِيمُهُمْ». جمله «تَزَايَلَتْ أَوْصَالُهُمْ» اشاره به متلاشى شدن پيوندهاى بدن در زير خاك است. البته اين تعبير مى تواند اشاره اى به پيوندهاى اجتماعى در زندگى انسانها نيز باشد كه بعد از وفات انسان متلاشى مى شود؛ همان گونه كه ابصار و اسماع، اشاره به همين چشم و گوش ظاهرى و قدرتِ ديدن و شنيدن حسّى است؛ ولى مى تواند كارگزاران انسان را نيز كه از گوشه و كنار جهان، اخبارى را مى شنوند و مى بينند و منتقل مى كنند در برگيرد.
نه تنها حواسّ ظاهرىِ انسان و پيوندهاى جسمانى او از ميان مى رود؛ بلكه جهات اجتماعى همچون شرف و عزّت مادّى نيز با دفن او مدفون مى گردد و تمام لذّتها و نعمتها بر باد مى رود.
سپس در ادامه اين سخن به بخش ديگرى از مواهبى كه انسان با مرگ از دست مى دهد اشاره كرده، مى فرمايد: (آنها به جاى نزديكى به فرزندان، به فراق آنها مبتلا شدند و همدميِ همسرانشان به مفارقت آنها مبدل شد؛ اكنون نه بر يكديگر تفاخر مى كنند؛ نه زاد و ولد دارند؛ نه به ديدار يكديگر مى شتابند و نه با هم سخن مى گويند)؛ «فَبُدِّلُوا بِقُرْبِ‏ الْأَوْلَادِ فَقْدَهَا، وَ بِصُحْبَةِ الْأَزْوَاجِ مُفَارَقَتَهَا، لَا يَتَفَاخَرُونَ، وَ لَا يَتَنَاسَلُونَ، وَ لَا يَتَزَاوَرُونَ، وَ لَا يَتَحَاوَرُونَ(3)».
و به گفته شاعر:
وَ حَلُّوا بِدَار لاتَزَاوُرَ بَيْنَهُمْ *** وَ أَنَّى لِسُكَّانِ الْقُبُورِ التَّزَاوُرُ
«آنها به سرايى وارد شدند كه هيچ ديدارى در ميان ساكنانش نيست، چگونه ساكنان قبور مى توانند با هم ديدار داشته باشند؟»(4)
بديهى است كه اين سخن ناظر به جسم انسان هاست و هيچ مانعى ندارد كه ارواح مؤمنان با هم ديدار داشته باشند و سخن بگويند، و در پايانِ خطبه و نتيجه گيرى نهايى، امام(عليه السلام) به همه هشدار مى دهد و مى فرمايد: ([چون سرنوشتِ شما چنين است] پس اى بندگان خدا! برحذر باشيد، همانند كسى كه بر نفس خود پيروز گشته و از شهواتِ سركش مانع شده، و با چشم عقل مى نگرد؛ چرا كه همه چيز آشكار، نشانه هاى راه برقرار، و جادّه، صاف و هموار، و راه، مستقيم و استوار است!)؛ «فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللهِ حَذَرَ الْغَالِبِ لِنَفْسِهِ الْمَانِعِ لِشَهْوَتِهِ، النَّاظِرِ بِعَقْلِهِ؛ فَإِنَّ الْأَمْرَ وَاضِحٌ، وَ الْعَلَمَ قَائِمٌ، وَ الطَّرِيقَ جَدَدٌ وَ السَّبِيلَ قَصْدٌ(5)». جمله «فَاحْذَرُوا... النَّاظِرِ بِعَقْلِهِ» اشاره به اين است كه در صورتى انسان مى تواند از خطرهايى كه در بخش هاى پيشين خطبه آمده در امان بماند كه اوّلاً بر نفس خود غالب باشد و به دنبال آن بتواند شهوات خود را مهار كند و در پى آن با ديده تيزبينِ عقل به مسائل بنگرد؛ نه با ديده گمراه كننده شهوات.
جمله هاى چهارگانه اى كه در پايان خطبه ذكر شده، هر يك اشاره به نكته مستقلّى دارد. نخست مى فرمايد: برنامه هاى سعادت به وسيله «قرآن» و اولياى الهى تبيين شده و در جاى جاى مسير «الى الله» نشانه هاى روشنى نصب شده است؛ جادّه نيز محكم و صاف و خالى از عوامل لغزش است، سبيل و طريق نيز مستقيم و خالى از هرگونه كجى و انحراف است. تنها چيزى كه باقى مى ماند تصميم و اراده رهروان اين راه و پيمودن سريع آن است. خوشبخت و سعادتمند آنهايى هستند كه تصميم گرفتند و اين راه را پيمودند؛ به گفته شاعر:
فَطُوبَى لِعَبْدٍ آثَرَ اللهَ رَبَّهُ *** وَ جَادَ بِدُنْيَاهُ لَمَا يَتَوَقَّعُ
«خوشا به حال آنان كه خدا را بر همه چيز مقدّم داشتند و از زرق و برق دنيا براى سعادت جاويدان چشم پوشيدند».(6)،(7)