آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) براي بیدار شدن انسان ها از خواب غفلت مي فرمايد: «اى شنونده! از مستى خود به هوش آى و از غفلت بيدار شو و از عجله و شتاب خود بكاه، در آنچه از زبان پيامبر(ص) به تو رسيده و راه فرارى از آن نيست، بينديش و با كسى كه نسبت به اين دستورات مخالفت كند همراه مشو و فخرفروشى را كنار بگذار، و از مركب تكبّر به زير آى و به ياد قبرت باش كه گذرگاهت به سوى آخرت است، همان گونه كه جزا دهى جزا داده خواهى شد و همان چيز كه زراعت كنى درو خواهى كرد و آنچه امروز از پيش فرستى فردا بر آن وارد خواهى شد؛ پس براى قدوم خود در سراى ديگر جايى فراهم ساز و براى آن روزت چيزى از پيش بفرست و ...».

امام علي(عليه السلام) در بخشی از خطبه 153 «نهج البلاغه» به موعظه و نصيحت شنوندگان پرداخته و اندرزهاى بسيار سودمندى با عبارات كوتاه و پرمعنايى بيان مى دارد و شنونده خود را مخاطب ساخته، مى فرمايد: (اى شنونده! از مستى خود به هوش آى و از غفلت بيدار شو و از عجله و شتاب خود [در امر دنيا] بكاه)؛ «فَأَفِقْ(1) أَيُّهَا السَّامِعُ مِنْ سَكْرَتِكَ، وَ اسْتَيْقِظْ مِنْ غَفْلَتِكَ، وَ اخْتَصِرْ مِنْ عَجَلَتِكَ». اشاره به اينكه زرق و برق دنيا و مال و مقام و شهوت، انسان را مست مى كند و در خواب غفلت، فرو مى برد و او را بدون مطالعه به شتاب وا مى دارد و اين امور سه گانه موجب انواع اشتباهات و خطاها و گناهان مي شود. از آدم مست و خواب و شتابزده چه انتظارى جز اشتباه و خطا مى توان داشت؟!
سپس مى افزايد: (در آنچه از زبان پيامبر اُمّي(صلى الله عليه وآله) به تو رسيده و راه فرارى از آن نيست، درست بينديش [و دستورات آن بزرگوار را به كار ببند] و با كسى كه نسبت به اين دستورات مخالفت كند همراه مشو و او را به آنچه براى خود راضى شده واگذار نما!)؛ «وَ أَنْعِمِ الْفِكْرَ فِيمَا جَاءَكَ عَلَى لِسَانِ النَّبِىِّ الْأُمِّىِّ(2) [صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ] مِمَّا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا مَحِيصَ عَنْهُ، وَ خَالِفْ مَنْ خَالَفَ ذلِكَ إِلَى غَيْرِهِ، وَ دَعْهُ وَ مَا رَضِىَ لِنَفْسِهِ». در اين سه دستور نيز نخست به پيروى بى قيد و شرط از پيغمبر اكرم(ص) دعوت مى كند؛ چرا كه آنچه را او فرموده وحى الهى و سبب سعادت دنيا و آخرت و نجات انسان هاست و بعد مى گويد: اگر كسانى با اين روش مخالفت كنند، هر چند گروه زيادى از مردم باشند، با آنها مخالفت كن و در پيروى از حقّ ترديد به خود راه مده! و آنها را به حال خود واگذار.
و در ادامه اين نصايح مى فرمايد: (فخرفروشى را كنار بگذار، و از مركب تكبّر به زير آى و به ياد قبرت باش كه گذرگاهت به سوى عالَم آخرت است)؛ «وَ ضَعْ فَخْرَكَ، وَ احْطُطْ(3) كِبْرَكَ، وَ اذْكُرْ قَبْرَكَ». در اين سه دستور امام(عليه السلام) نخست به خمير مايه شرّ و فساد يعنى فخر فروشى و تكبّر اشاره مى كند كه تا انسان آن را كنار نگذارد روى سعادت را نخواهد ديد و به همان سرنوشتى گرفتار خواهد شد كه شيطانِ متكبّر و فخرفروش گرفتار آن شد. سپس به يادآورى مرگ و قبر اشاره مى فرمايد كه فراموش كردن آن موجب آرزوهای دور و دراز و غرق شدن در زرق و برق دنياست؛ همان قبرى كه سهميه ثروتمند و درويش در آن يكسان است و چنان در كنار هم مى خوابند كه گويى هميشه با هم بوده اند. نه درويش بى كفن مى ميرد و نه ثروتمند يك كفن دارد بيش مي برد.
و در ادامه اين بحث، سه اندرز ديگر كه هماهنگ با هم است، بيان مى كند و مى فرمايد: ([بدان] همان گونه كه جزا مى دهى جزا داده خواهى شد و همان چيز كه زراعت مى كنى درو خواهى كرد و آنچه امروز از پيش مى فرستى فردا بر آن وارد خواهى شد؛ پس براى قدوم خود در سراى ديگر جايى فراهم ساز و براى آن روزت چيزى از پيش بفرست)؛ «كَمَا تَدِينُ تُدَانُ، وَ كَمَا تَزْرَعُ تَحْصُدُ، وَ مَا قَدَّمْتَ الْيَوْمَ تَقْدَمُ عَلَيْهِ غَداً، فَامْهَدْ(4) لِقَدَمِكَ، وَ قَدِّمْ لِيَوْمِكَ».
چگونه انسان مى تواند به ديگران ظلم و ستم كند و جزاى نيكى را به بدى بدهد؛ ولى از خداوند انتظار داشته باشد جزاى اعمال بد او را به نيكى بدهد؟
امام(عليه السلام) در پايان اين بخش به همان مطلبى كه در آغاز با آن شروع كرد باز مى گردد و مخاطبان خويش را از خواب غفلت بيدار مى كند و به جدّ و جهد وا مى دارد و مى فرمايد: (به هوش باش، به هوش باش اى شنونده! و كوشش و تلاش كن اى غافل و [بدان] هيچ كس مانند شخصِ آگاه، تو را از حقايق امور با خبر نمى سازد!) «فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ! وَ الْجِدَّ الْجِدَّ أَيُّهَا الْغَافِلُ! وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ».
جمله اخير كه اقتباس از آيه 14 سوره «فاطر» است اشاره به اين است كه هيچ كس همچون گوينده اين سخنان، نمى تواند حقيقت مرگ و زندگى و امروز و فرداى آدمى و سرنوشت او را در اين جهان بيان كند و به گفته يكى از شارحان «نهج البلاغه»، كسى كه در خطبه ها و نامه ها و كلمات قصار امام اميرالمؤمنين(عليه السلام) دقت كند، به يقين مى داند هیچ كس با اين دقت و ظرافت درباره دنيا و ماهيّت آن و آغاز و انجامش سخن نگفته، سخنى تكان دهنده و بيدارگر.(5)