آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

با توجه به اين كه غضب، پيامدهاى بسيار خطرناكى دارد، تلاش براى درمان آن ضروری است؛ برای این کار بايد در آثار و عواقب آن انديشید و مرتب به خود تلقين كرد كه غضب آتشى است كه ممكن است خرمن ايمان و سعادت و هستى انسان را بسوزاند. غضب موجب گرفتن تصمیم های نسنجیده و در نتیجه پشیمانی می گردد. یکی دیگر از راهکار های مقابله با خشم، یاد خدا است؛ گفتن «اَعُوْذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيْمِ» و «لا حَوُلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِىَّ الْعَظِيمِ» در روایات توصیه شده است. تغيير دادن حالت و مکان نیز يكى ديگر از طرق رفع غضب است.

با توجه به اين كه غضب، آثار شوم و پيامدهاى بسيار خطرناكى دارد، و گاه شيرازه زندگى انسان را از هم مى پاشد، كوشش و تلاش براى درمان آن بسيار لازم است و افرادی که نمی توانند عصبانىت شان را کنترل کنند، اگر در اصلاح حال خويش نكوشند پشيمان خواهند شد. بزرگان علم اخلاق در اين زمينه بحث هاى فراوانى دارند و از آن بالاتر در روايات اسلامى دستورهاى مهم و مؤثرى براى خاموش كردن آتش غضب داده شده است كه گلچينى از آن را از نظر مى گذرانيم:
1ـ افراد خشمگين و عصبانى بايد هميشه در آثار شوم آن بينديشند، و مرتب به خود تلقين كنند كه غضب آتشى است كه ممكن است خرمن ايمان و سعادت و هستى آنها را بسوزاند، غضب آتش خشم خدا را در دنيا و آخرت مى افروزد. غضب دوستان را از انسان دور مى كند و حربه به دست دشمنان مى دهد، غضب آثار ويرانگرى روى اعصاب انسان مى گذارد، عمر او را كم مى كند و سلامتى او رابه خطر مى اندازد. غضب، انسان را از رسيدن به مقامات معنوى و مادى باز مى دارد. به عكس، حلم و بردبارى رمز موفقيت و پيشرفت و سلامت روح و جسم و سبب محبوبيت در جامعه و موجب رضاى خدا و دورى شيطان است. همچنين درباره ثواب هاى الهى كه براى بردباران ذخيره شده و كيفرهايى كه در انتظار صاحبان غضب است نيز بينديشيد. نه تنها در حال غضب، بلكه قبل از آن نيز بايد در اين مسائل بينديشد و به خود تلقين كند تا گرفتار آن نشود.
2ـ فكر در عواقب خشم و غضب؛ بارها اين نكته را تجربه كرده ايم و اگر ما تجربه نكرده ايم ديگران تجربه كرده اند، كه هر تصميمى كه انسان به هنگام غضب مى گيرد نسنجيده و نادرست است و غالباً موجب پشيمانى مى گردد، چه خوب كه اين جمله معروف را كه از بعضى از دانشمندان به يادگار مانده، همواره با خود زمزمه كند، به هنگام غضب نه تصميم و نه تنبيه و نه مجازات.
3ـ از طرق مهم درمان كه در روايات بر آن تأكيد شده، ذكر خدا است، در بعضى از روايات آمده هنگامى كه عصبانى مى شويد «اَعُوْذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيْمِ» بگوئيد.(1) همچنین آمده است به هنگام غضب «لا حَوُلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِىَّ الْعَظِيمِ» بگوييد تا غضب از شما برود.(2) در بعضى ديگر از روايات آمده است: «به هنگام غضب صورت بر زمين بگذاريد و براى خدا سجده كنيد». «ابو سعيد خدرى» از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه فرمود: «غضب جرقه اى است كه در قلب انسان قرار مى گيرد [و آثار آن در وجود او نمايان مى شود] آيا نمى بينيد كه چشمان او سرخ، و رگ هاى او متورّم مى شود. كسى كه اين حالات را در خود مشاهده كند، صورتش را به زمين بگذارد».(3)
به يقين هر كس چنين كند و به درگاه خدا پناه ببرد و از او رفع شر شيطان و غضب را بخواهد آرامش مى يابد. به يقين هر گونه ذكر خدا در اين حال مناسب و مؤثر است، ولى این مواردی که ذکر شد مؤثرتر مى باشد. مرحوم شيخ «حرّ عاملى» در کتاب «وسائل الشیعه»، بابى تحت عنوان «باب وجوب ذكر اللّه عند الغضب» در ابواب جهاد النفس آورده است كه دليل بر اهميت اين موضوع است.(4)
4ـ تغيير دادن حالت يكى ديگر از طرق درمان غضب است همان گونه كه در روايات اسلامى آمده است: اگر شخص در حال نشستن عصبانى شده برخيزد و اگر ايستاده است بنشيند، و صورت از آن صحنه برگرداند يا دراز بكشد و اگر بتواند از آن محل دور شود، و خود را به كار ديگرى مشغول سازد. اين تغيير حالت براى فرو نشستن آتش خشم و غضب بسيار مؤثر و مفيد است. در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «كانَ النَّبِىّ اِذا غَضِبَ وَ هُوَ قائِمٌ جَلَسَ وَ اِذا غَضِبَ وَ هُوَ جالِسٌ اِضْطَجَعَ، فَيَذْهَبُ غَيْضُهُ»(5)؛ (هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) [بر اثر كارهاى بسيار زشت جاهلان] عصبانى مى شد، در حالى كه ايستاده بود مى نشيت و اگر نشسته بود، به پهلو مى خوابيد و خشم او برطرف مى شد).
در «بحارالانوار» از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است كه فرمود: «وَ ايُّما رَجُل غَضِبَ وَ هُوقائِمٌ فَلْيَجْلِسْ فَاِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْه رِجْزُ الشَّيْطانِ وَ اِنْ كانَ جالِساً فَلْيَقُمْ»؛ (هر كس كه خشمگين شود در حالى كه ايستاده باشد بنشيند، چرا كه پليدى شيطان از او دور مى شود، و اگر نشسته است برخيزد). در ذيل اين حديث آمده است كه اگر انسان نسبت به يكى از بستگانش خشمگين شود و بدن او را با دست خود لمس كند و اين تماس بدنى خشم او را فرو مى نشاند.(6)
5ـ وضو گرفتن: نوشيدن آب خنك و شستن سر و صورت، به يقين در خاموش كردن آتش غضب مؤثر است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حديثى می فرماید: «اِذا غَضِبَ اَحَدُكُمْ فَلْيَتَوضَّأ»(7)؛ (هنگامى كه كسى از شما خشمگين شود وضو بگيرد). از اين تعبير استفاده مى شود كه وضو گرفتن به هنگام خشم و غضب مستحب است و در فرو نشاندن آتش غضب تأثير دارد. مرحوم علامه «مجلسى» در تفسير كوتاهى بر اين حديث، می نویسد: «بعيد نيست كه منظور از وضو گرفتن در اينجا شستن دست باشد». ولى با توجه به اين كه وضو در لسان روايات به معنى همين وضوى نماز است و به اصطلاح حقيقت شرعيه در معنى جديد شده است، ظاهر حديث مزبور همان وضوى نماز است.
در بعضى از روايات که از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده، علاوه بر وضو، غسل هم وارد شده، مى فرمايد: «وَ اِذا غَضِبَ اَحَدُكُمْ فَلَيَتَوَضَّأ وَ لْيَغْتَسِلْ فَاِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النّارِ»(8)؛ (هنگامى كه كسى از شما خشمگين مى شود وضو بگيرد و غسل كند، زيرا غضب از آتش است [و آتش را آب خاموش مى كند]). و در تعبير ديگرى آمده، «غضب از شيطان است، و شيطان از آتش آفريده شده و آتش را آب خاموش مى كند، بنابراين هنگامى كه كسى از شما خشمگين شد وضو بگيرد».(9)
با ضمیمه کردن امور یاد شده، و اندیشیدن در پيامدهاى خطرناك غضب در دنيا و آخرت، و كيفر و مجازات الهى، به يقين آتش غضب را هر چند شديد و سوزان، خاموش می کند. مشكل زمانی پيدا مى شود كه انسان در همان حال و در همان صحنه بماند و هيچ تغيير و دگرگونى در وضع خود ندهد كه نجات از پيامدهاى آن، مشكل و گاه غير ممكن مى شود.(10)