آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از ديدگاه امام علي(ع)، از جمله وظایف امام ابلاغ مواعظ الهی به مردم، تلاش و کوشش در خیر خواهی و نصیحت جویی، احیای سنت پیامبر اکرم(ص)، اجرای حدود الهی نسبت به تمام مستحقین و پرداختن حقوق و سهم همگان از بیت المال است و از جمله وظایف مردم بالا بردن سطح معرفت و علم و آگاهی، کوشا بودن در عمل به دستورات خداوند و عمل به وظیفه مهم امر معروف و نهی از منکر است.

امام علي(عليه السلام) در بخشی از خطبه 105 «نهج البلاغه» به وظايف پنج گانه پيشواى مسلمين و وظايف مسلمانان در ميان خود پرداخته و نكات مهمّى را در اين زمينه يادآور مى شود؛ مى فرمايد: (امام و پيشوا غير از آنچه به فرمان خدا بر عهده او نهاده شده وظيفه اى ندارد)؛ «إنَّهُ لَيْسَ عَلَى الْإِمَامِ إِلَّا مَا حُمِّلَ مِنْ أَمْرِ رَبِّهِ».
وظايف امام(عليه السلام) و پيشوا از اين قرار است:
1. مواعظ الهى را به همه ابلاغ كند (و آموزش هاى لازم را در تمام زمينه ها به مردم بدهد)؛ «اَلْإِبْلَاغُ فِي الْمَوْعِظَةِ».
2. (تلاش و كوشش در خيرخواهى [در تمام زمينه ها])؛ «وَ الْإِجْتِهَادُ فِي النَّصِيحَةِ».
3. (احياى سنّت پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) [و اجراى تمام قوانين الهى])؛ «وَ الْإِحْيَاءُ لِلسُّنَّةِ».
4. (اجراى حدود الهى نسبت به تمام مستحقّين [بدون تبعيض و بى كم و كاست])؛ «وَ إِقَامَةُ الْحُدُودِ عَلَى مُسْتَحِقِّيهَا».
5. (پرداختن حقوق و سهم همگان [از بيت المال])؛ «وَ إِصْدَارُ السُّهْمَانِ(1) عَلَى أَهْلِهَا».
و به اين ترتيب، وظايف اصلى پيشواى مسلمين مشخّص شده است.
از يكسو: بايد نسبت به احكام اسلام اطّلاع رسانى كامل كند، به گونه اى كه طالبانِ حق، از جهل و نادانى بدر آيند و بى اطّلاعى از احكام بدون دليل، عذر شناخته نشود.
از سوى ديگر: در خيرخواهى مسلمين و اصلاح وضع دينى و دنيوى، اجتماعى، اقتصادى و سياسى مردم نهايت تلاش و كوشش را به كار بندد.
و از سوى سوم: براى احياى احكام الهى و سنّت پيغمبر(صلى الله عليه و آله) از طريق امر به معروف و نهى از منكر، يا هر وسيله ديگرى كوشش كند.
و از سوى چهارم: براى پيشگيرى از جرايم، حدود الهى را در مورد مستحقّين، بدون هيچ گونه تبعيض و تسامح اجرا كند.
و از سوى پنجم: حقوق مستحقّين و نيازمندان را از بيت المال، بى كم و كاست بپردازد.
هنگامى كه پيشواى مسلمين اين امور را انجام دهد، دَيْن خود را نسبت به بندگان خدا ادا كرده است و اگر نابسامانى پيش آيد، در اثر كوتاهى مردم است.
آنگاه امام(علیه السلام) به وظایف مردم پرداخته و سه وظیفه عمده برای آنها بیان می کند. نخست مى فرمايد: (در فرا گرفتن علم بكوشيد پيش از آن كه درخت آن بخشكد! و قبل از آن كه به خود مشغول گرديد [و به دنيا آلوده شويد] علم و دانش را از نزد اهلش استخراج كنيد!)؛ «فَبَادِرُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِ تَصْوِيحِ(2) نَبْتِهِ، وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُشْغَلُوا بِأَنْفُسِكُمْ عَنْ مُسْتَثَارِ(3) الْعِلْمِ مِنْ عِنْدَ أَهْلِهِ».
منظور از خشكيدن درخت علم، ممكن است شهادت آن حضرت باشد و منظور از مركزِ جوشش علم نيز وجود مبارك خود او باشد. به اين ترتيب، به آنها هشدار مى دهد پيش از آنكه از ميان شما بروم آنچه مى خواهيد بپرسيد و فرا گيريد. اين سخن همانند چيزى است كه در اواخر عمر مباركش مى فرمود: «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي»(4)؛ (از من بپرسيد پيش از اينكه مرا نيابيد).
اين احتمال نيز وجود دارد كه مراد حضرت از اين جمله، خشكيدن درخت وجود انسان باشد؛ چون انسان در هر سنّ و سالى آماده فراگيرى علوم نيست، و اين تفسير با جمله بعدى هماهنگ است؛ زيرا هر چه عمر انسان بالاتر رود، هم گرفتارى او بيشتر مى شود و هم استعداد فراگيرى او كمتر مى شود. جمع بين اين دو تفسير نيز كاملاً ممكن است. در بيان دومين و سومين وظيفه مردم چنين مى گويد: (نهی از منکر کنید، و خودتان نيز مرتكب نشويد؛ چرا كه شما موظّف هستيد اوّل خودتان ترك گناه كنيد و آنگاه دیگران را از آن نهى نماييد!)؛ «وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَنَاهَوْا عَنْهُ، فَإِنَّمَا أُمِرْتُمْ بالنَّهْي بَعْدَ التَّنَاهِي!».
به اين ترتيب، وظيفه مردم اين است كه اوّلاً: سطح معرفت و علم و آگاهى خود را بالا ببرند؛ چرا كه جهل يكى از عوامل ناهنجارى هاست و ثانياً: در عمل به دستوراتِ خداوند بكوشند و وظيفه امر به معروف و نهى از منكر را كه يك وظيفه عمومى است، فراموش نكنند و به يقين اگر حكومت، وظايف پنجگانه خود را انجام دهد و مردم به اين وظايف سه گانه عمل كنند، صلاح و سعادت، جامعه را فرا خواهد گرفت.(5)