آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: نذر براى غير خدا دو صورت دارد: 1. نذر كردن براى بندگان خدا به نيّت تقرّب و جلب رضايت آنان «بدون توجه به خشنودى و يا خرسندى خدا»؛ چنين رفتارى، نوعى شرك و به منزله بت پرستى و باطل است. 2. نذر عملى خدا پسندانه «به خاطر تقرب به خدا و جلب رضايت او» و «هديه ثواب آن به يكى از اولياء الهى» است؛ چنین نذری بدون شک كارى پسنديده است.
ثانیا: به نظر علماى اهل سنّت‏ نیز اگر قصد نذركننده خود ميت و تقرّب به او از اين راه باشد جايز نيست، ولى اگر قصد او خداى متعال است و نيتش آن است كه زنده ‏ها از آن به نحوى بهره ببرند و در ضمن ثواب آن براى كسى باشد كه براى او نذر شده، در اين صورت وفاى به نذر واجب است و اين عمل از نوع هداياى زنده‏ ها بر مردگان است كه مشروع است.
ثالثا: نذر برای بزرگ داشت امام حسین(ع) از دو جهت مطلوب خداوند متعال می باشد: 1- سفارش خداوند به بزرگداشت فضائل اولیاء الله. 2- دستور خداوند مبنی بر توسل به اولیاء الله.

نذر در لغت؟

قبل از پاسخ لازم است مفهوم نذر روشن شود و بر اساس آن قضاوت بدون تعصب صورت پذیرد.

نذر در کلام عرب به معنای وعده است. نذرکننده به کار مشخصی وعده می دهد که در آینده آن را به انجام برساند چه اینکه نذر خود را مشروط به خواسته ای بنماید یا نه، مثلا می گوید: «اگر این کار عملی شود، چنین خواهم کرد» و یا می گوید: «در هر حال این کار را انجام می دهم». معنای نذر در کتب لغت این چنین بیان شده: «نذر چیزی است که انسان تعهد می کند و آن عهد را به طور واجب بر عهده می گیرد».(1)

تعریف اصطلاحی نذر:

مرحوم امام خمینی(ره) در تعریف نذر می نویسد: «النذر هو الالتزام بعمل للَّه تعالى على نحو مخصوص»(2)‏؛ (نذر بر عهده گرفتن و انجام كارى است براى خدا به شكل مخصوص). و یا اینکه انسان چيزي را بر خودش واجب كند كه در واقع واجب نيست.(3) در حقيقت، نذر عهدى است كه نذركننده با خدا مى ‏بندد كه اگر به اذن پروردگار، حاجتى از حاجتش برآورده شود، كار خيرى را انجام دهد، مثلًا روزه بگيرد يا به تعدادى فقير كمك نمايد و اگر نذرش به واسطه يكى از بندگان پاك و صالح خدا برآورده شود، به زيارت قبر آن فرد صالح برود و يا براى تعمير و آبادانى قبرش مقدارى پول اهدا كند يا مالى را صدقه بدهد و ثوابش را به روح پاك آن بنده صالح هديه كند. عمل به چنين نذرى در صورت برآورده شدن حاجت، واجب است.(4) اين گونه نذر ميان مسلمانان رايج است. كارى را براى خدا نذر مى‏ كنند و ثواب آن را به يكى از اولياى خدا و بندگان صالح هديه مى‏ كنند، گاهى هم مى‏ گويند: اين گوسفند، نذر پيامبر، و مقصود جهت سود بردن از آن نذر است.(5)

مفهوم نذر به نام انسانها؟

نذر براى غير خدا دو صورت دارد:

1. نذر كردن براى بندگان خدا به نيّت تقرّب و جلب رضايت آنان (بدون توجه به خشنودى و يا خرسندى خدا).

روشن است چنين رفتارى، نوعى شرك و به منزله بت پرستى و باطل است.

2. نذر عملى خدا پسندانه به خاطر تقرب به خدا و جلب رضايت او و هديه ثواب آن به يكى از اولياء الهى است تا از اين رهگذر خشنودى خدا به دست آيد.

نذر كردن با چنين قصد و نيت پاك، بدون شک كارى پسنديده و درخور ستايش است.

آنچه موجب سؤال مى شود، و احياناً افراد را به اشتباه دچار مى كند، تشابه و يكسان بودن دو تعبير در مقام نذر است.

صيغه صحيح در چنین نذری اين است كه گفته شود: «للّه علىّ إن قُضِيتْ حاجتى أن أذبح هذه الشاة للنبى(صلَّى اللّه عليه و آله)»؛ (براى خدا تعهد مى كنم: اگر حاجت من برآورده شد، اين گوسفند را براى پيامبر ذبح كنم). ولى غالب مردم به خاطر ناآگاهى، يا خلاصه گويى مى گويند: «هذا للنبى»، يا «نذرتُ هذا للنبى».(6)

البته نیت و عقیده چنین افرادی با روش صحیح منطبق است؛ چرا که آنها عمل را برای خدا بر عهده گرفته و در صدد کسب رضایت خدا هستند و در نیت خود برای تقرب به خدا این کار را انجام می دهند.

بر همین اساس آیت الله مکارم شیرازی(مدظله) بر این نکته تاکید دارند که نذر فقط برای رضای خداوند و به قصد بزرگ داشت امام حسین(علیه السلام) باشد و برخی نذرها که برای پرچم و امثال آن می شود را جایز نمی دانند. ایشان در سؤالی که در این باره از ایشان شده است صراحتا بیان کردند که: «بايد نذر كنند كه براى رضاى خدا به مراسم حسينى، فلان كمك را مى‏ كنند. و نذر براى پرچم و امثال آن صحيح نيست؛ بلكه بايد براى خدا و به قصد كمك به عزاى صاحب پرچم يعنى امام حسين(عليه السلام) و يارانش باشد».(7)

همچنین «شيخ محمد امين زين‏ الدين» - يكى از علماى بزرگ‏ معاصر نجف - درباره نذر این گونه می نویسد: «نذر يكى از انواع عبادت است و از همين جهت قطعاً بايد قصد قربت در آن لحاظ شود و نذر براى غير خدا جايز نيست و انبيا و اوليا و مساجد و ... همه مصاديق و وجوهِ قصد قربت است كه با گرامى‏ داشت آنها انسان به خدا نزديك مى‏ شود. نذر براى غير خداى سبحان جايز نيست؛ چه براى رسول يا نبى يا ولى يا فرشته يا بنده صالح خدا باشد. همچنين نذر كردن براى كعبه و مشاهد و مساجد و معابد و ... نيز جايز نيست».

فرق است بين اينكه كسى تنها براى خدا و به قصد نزديك شدن به او نذرى كند و بين اينكه از اساس، نذر را براى خودِ نبى يا ولى يا معبد يا مشهد انجام دهد كه در اين صورت، اصلا نذر منعقد نشده و جايز هم نيست؛ چون براى غير خدا انجام شده است و اين همان نذرى است كه در كتب فقهای شيعه، تصريح به عدم جواز آن شده است.(8)

در نتیجه نذر از دیدگاه شیعه یعنی اینکه نذرکننده فقط در راه رضای خداوند، خود را به انجام کاری ملزم بنماید، یا برای جلب رضای خداوند خود را موظف به ترک کاری کند، لذا در انعقاد نذر شرعی باید صیغه مخصوص یعنی «لله علیّ کذا» خوانده شود.

حال اگر شخصی چنین نیت کرد: «برای خدا بر عهده من باشد اگر بیمارم شفا یافت یا فرزندم در کنکور قبول شد، فلان مقدار پول برای بزرگ داشت امام حسین(علیه السلام) در ایام محرم و یا برای اقامه مجلس عزاداری او بدهم»، برای مشروع بودن این نذر دو نکته باید لحاظ شود: 1) بزرگ داشت امام حسین(علیه السلام) و اولیای الهی امر خداپسندانه محسوب شود. 2) انجام این امر خداپسندانه برای رضای خدا باشد. وقتی این دو شرط وجود داشته باشد اشکالی متوجه این نذرها نخواهد بود، هر چند به نام انسان ها نذر شده باشد.

نظر علمای اهل سنت درباره نذر؟

به نظر علماى اهل سنّت‏ نیز اگر قصد نذركننده، خود ميت و تقرّب به او از اين راه باشد جايز نيست، ولى اگر قصد او خداى متعال است و نيتش آن است كه زنده ‏ها از آن به نحوى بهره ببرند و در ضمن ثواب آن براى كسى باشد كه براى او نذر شده، در اين صورت وفاى به نذر واجب است. چنانکه در صحیح مسلم چنین آمده است: «شكّى نيست كه نذر براى غير خدا به اين قصد كه آن شخص شايستگى براى نذر را دارد از آن جهت كه مالك اشيا بوده و زمام امور به دست او است، كفر و شرك محسوب مى‏ شود. ولى اگر مقصود نذركننده اين باشد كه نذرش در واقع صدقه‏ اى باشد تا ثواب آن را به اولياى الهى هديه نمايد، قطعاً اشكالى ندارد. پيامبراكرم(صلی الله علیه و آله) به دخترى كه براى مادرش عملى را نذر كرده بود، فرمود: به نذر خود عمل كن».(9)

ابن تيميه می نویسد: «نذر برای قبرها و یا کسانی که در کنار آن هستند جایز نیست؛ نه پول، نه روغن، نه شمع، نه حیوان و نه غیر اینها؛ تمام این نذرها عملی خلاف شرع است».(10) ‏

«عزامى» از فقهای عامه در ردّ ادعای او مى‏ گويد: «هرگاه كسى براى پيامبر(صلی الله علیه و آله) ذبح كرد، يا چيزى را بر او نذر نمود، او قصد ندارد جز آنكه تصدّقى از ناحيه آن حضرت با اين عمل بدهد، و ثواب آن را به پيامبر(صلی الله علیه و آله) عرضه نمايد. لذا اين عمل از نوع هداياى زنده‏ ها بر مردگان است كه مشروع بوده و هديه دادن آن ثواب دارد».(11)

نذر برای بزرگ داشت امام حسین(ع) مطلوب خداوند متعال می باشد:

در پایان لازم به ذکر است که نذر در ایام محرم و برای امام حسین(علیه السلام) از دو جهت مطلوب خداوند متعال بوده و شائبه نیات غیر توحیدی را از بین می برد:

1- سفارش خداوند به بزرگداشت فضائل اولیاء الله: یادآوری فضائل اولیاء الله توسط مومنین از جمله اقامه عزاداری ایام محرم، جزء آموزه های مورد سفارش قرآن کریم است، لذا می توانیم نذر کنیم که فقط در راه رضای خداوند، خود را به بزرگداشت امام حسین(علیه السلام) با عزاداری ایام محرم ملزم نمایم، زیرا خداوند خود جهت بزرگداشت اولیاء الله چنین دستور می فرماید: (در اين كتاب ابراهيم را ياد كن كه او بسيار راستگو و پیامبر خدا بود)؛ «وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا».(12) کما اینکه در آیات بعد نیز فرمان می دهد: (و در اين كتاب از موسى ياد كن، كه او مخلص بود، و رسول و پيامبرى والا مقام)؛ «وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى‏ إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا»(13) و در پی آن و حتی در سوره های دیگر نیز به بزرگداشت بسیاری از اسوه های توحید و انبیاء الهی دستور می فرماید.(14)

بر همین مبنای توحیدی و قرآنی، پیامبر خدا(صلی الله و علیه وآله) در بزرگداشت فضائل امام حسین(علیه السلام) بصورت عزاداری برای آن حضرت چنین تاکید فرمودند: (یا فاطمه! روز قیامت هر چشمى گریان است، مگر چشمى که در مصیبت و عزاى حسین گریسته باشد، که آن چشم در قیامت خندان است و به نعمتهاى بهشتى بشارت داده مى شود)؛ «یا فاطِمَةُ! کُلُّ عَیْنٍ باکِیَهٌ یَوْمَ الْقیامَةِ اِلاّ عَیْنٌ بَکَتْ عَلى مُصابِ الْحُسَینِ فَاِنِّها ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ بِنَعیمِ الْجَنّةِ».(15)

2- دستور خداوند مبنی بر توسل به اولیاء الله: نذر ایام محرم در واقع وسیله قرار دادن امام حسین(علیه السلام) برای تقرب به خداوند متعال است. زیرا خداوند خود دستور فرموده: (اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! از [مخالفت فرمان] خدا بپرهيزيد! و وسيله‏ اى براى تقرب به او بجوئيد)؛ «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ».(16) از آيات ديگر قرآن نيز به خوبى استفاده مي شود كه وسيله تقرب قرار دادن مقام انسانهای صالح در پيشگاه خدا و طلب یاری از آنها برای برآورده شدن حاجات، از سوی باری تعالی سفارش شده است.(17) برای توسل به ائمه(علیهم السلام) و رفع مشکلات و بر آورده شدن حاجات دعاها، ذکرها و دستورالعملهای فراوانی وجود دارد، که «نذر» کردن نیز یکی از این راه هاست، در این صورت اگر این حاجات برآورده شد، بر انسان واجب است چیزی را که بر عهده گرفته ادا نماید.

با مد نظر بودن بزرگداشت فضائل و توسل به اولیاء الله در نذر ایام محرم، این نذر از امور مجازی است که شرعا پسندیده و مطلوب خداوند متعال بوده در نتیجه وفاى به چنین نذری واجب می گردد. لزوم وفای به نذر (اعم از مادی و معنوی) یک نوع سپاس و تشکر از خداوند و کسانی است که ما آن ها را شفیع و واسطه برای برآورده شدن حاجات خود قرار داده ایم. طبیعی است که ما نیاز به نذر و واسطه داریم و منفعت آن به خود ما برمی گردد و گرنه ائمه(علیهم السلام) هیچ گونه نیازی به پول، زیارات، اذکار و دعاهای ما ندارند.

علاوه بر این نذر ایام محرم، می تواند نذر بر اطاعت نیز باشد. یعنی اینکه انسان بدون اینکه خواسته ای داشته باشد خود را به انجام چنین عمل سفارش شده ای ملزم نماید، که به منزله ی سپاس گذاری عملی از فرامین و سفارشات خداوند متعال است. که هر شکر گزاری خصوصا شکر گذاری عملی عنایات الهی را در ازدیاد و برکت نعمت ها به همراه دارد.