آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«التبیان فی تفسیرالقرآن» از نخستین تفاسیر کامل شیعه به شمار می رود که علاوه بر روایات، از ادله عقلی نیز بهره فراوان برده است. این کتاب توسط شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 ق 460 ق) تالیف شده است. شیخ طوسی در این کتاب با بهره‌گیری از مقدمات تفسیر و همه دانش‌هایی که در فهم آیات قرآن به نوعی دخیل هستند به طور کاملاً جامع به تفسیر آیات الهی پرداخته است. از این رو تفسیرالتبیان همه فنون و علوم صرف، نحو، لغت، معانی، بیان، بدیع، حدیث، فقه، تاریخ، و کلام را در بر دارد.

«التبیان فی تفسیرالقرآن» از نخستین تفاسیر کامل شیعه به شمار می رود که علاوه بر روایات، از ادله عقلی نیز بهره فراوان برده است. این کتاب توسط شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 ق 460 ق) تالیف شده است.
تفسیر جامع و جدید:
شیخ طوسی در این کتاب با بهره‌ گیری از مقدمات تفسیر و همه دانش‌هایی که در فهم آیات قرآن به نوعی دخیل هستند به طور کاملاً جامع به تفسیر آیات الهی پرداخته است. از این رو تفسیرالتبیان همه فنون و علوم صرف، نحو، لغت، معانی، بیان، بدیع، حدیث، فقه، تاریخ، و کلام را در بر دارد. شیخ با نوشتن این تفسیر یک سبک جدید را در تفسیر قرآن بنا نهاد که پیش از وی در میان علمای شیعه مرسوم نبود. سبک قدما غالباً حدیثی و تاریخی بود و چیزی بیش از مطالب مستند به ائمه و پیامبر(علیهم الصلاه و السلام) درذیل تفسیرآیات نمی آوردند که نمونه آن تفاسیر روایی معتبر فرات کوفی، عیاشی و علی بن ابراهیم قمی است.
شیوه تفسیری کتاب التبیان:
روش شیخ در تفسیر هر یک از سوره‌های قرآن این‌گونه بوده است که ابتدا مباحث مربوط به علوم قرآنی از قبیل سوره شناسی (وجه تسمیه سوره، نام‌های متعدد آن، مکی و مدنی بودن آن) آیه شناسی (ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه)، و مسائل تاریخی (شان نزول آیات و وقایع پیش آمده درباره آنها) مطرح کرده و سپس به بحث درباره لغت، تجزیه و ترکیب مفردات و جملات آیات پرداخته است، بعد از آن نیز بحث های علمی مطرح در زمینه محتوای آیات را پیگیری کرده است.
شیخ پیش از ورود به متن تفسیر خود یک مقدمه کوتاه با عنوان «ذکر بخشی از مطالب که دانستنش ضروری است» و «ذکر اسامی قرآن و نام‌گذاری سورها» آورده است.
علت تالیف کتاب التبیان:
وی در این مقدمه عامل اصلی نگارش تفسیرخود را چنین باز گو می کند که هیچ یک از دانشمندان شیعه تفسیری ننوشته اند که آیات و سوره‌های قرآن را بر اساس همه علوم و فنون رایج تفسیر کرده باشند؛ چرا که عده‌ای فقط از جنبه حدیثی، یا لغت یا کلامی یا فقهی دست به تفسیر آیات الهی زده اند؛ عده‌ای هم مباحثی را که مربوط به قرآن نیست در تفسیر خود جمع کرده اند.
او پس از ذکر دو مقدمه در باب مقدمات تفسیر و علوم قرآن به تفسیرترتیبی سوره ها و آیات پرداخته است.
جایگاه کتاب التبیان:
این کتاب یکی از مهم ترین منابع تفسیر در زمینه علوم قرآن، فقه (آیات الاحکام)، حدیث، کلام و تاریخ به شمار می رود که، دانشمندان متاخر اعمّ از شیعه و سنی از آن بهره های فراوان برده اند، به ویژه منبع مناسبی برای مفسران شیعه مثل امین الاسلام طبرسی (م 538 ق) بوده است.
ویژگی های تفسیر التبیان:
1 ـ او در جمع کردن نظرات لغوی و ادبی مفسران پیشین بیشترین سعی و تلاش را انجام داده است که یکی از وجوه تمایز آن از سایر تفاسیر می باشد.
2 ـ جامع بسیاری از نظرات متکلمان شیعه و سنی در مباحث کلامی و عقیدتی می باشد که منبع بسیار مناسبی برای محققان کلام به شمار می رود ـ زیرا بسیاری از منابع پیش از وی معدوم گشته است ـ و این تفسیر منبع خوبی برای بازیابی آنها است، به ویژه اینکه او در این کتاب نظرات خوارج، حشویه، مرجئه، مجسّمه، مجبره، اشاعره، معتزله و بسیاری دیگر از فرقه ها را به نقد کشیده است.
3 ـ او در این کتاب به اختلاف قرائت‌ها در باب کلمات قرآن توجه ویژه کرده و تا آنجا که با عقاید و اصول تشیع سازگاری داشته از آنها بهره برده و برای اثبات نظرات شیعه به آنها استناد کرده است.
4 ـ استفاده از شواهد ادبیات عرب مثل اشعار شاعران جاهلی و اسلامی در آن؛ که همچنین منبع مناسبی برای بازیابی شعر شاعران مهم به شمار می رود. این گستردگی در نقل و گرد آوری اشعار که مناسب با آیات و معانی الفاظ قرآن می باشد قبل از وی سابقه نداشه است.
5 ـ گردآوری آرای فقهای اسلامی در ذیل آیات احکام؛ که در واقع یک دوره فقه مقارن را به صورت پراکنده در تفسیرش گرد آورده است و این از شاهکا رهای او می باشد.
6 ـ برای نخستین بار او در تفسیر قرآن به طور گسترده از مباحث و مسائل اصول فقه بهره فراوان برده است.

تلخیص  های کتاب التبیان:

این کتاب توسط عده‌ای از علمای شیعه تلخیص شده است که عبارتند از:
1 ـ مختصر التبیان، یا منتخب التبیان که توسط «ابن ادریس حلّی» تالیف شده است.
2 ـ مختصر التبیان که توسط ابو عبدالله محمد بن هارون معروف ابن کیّال (م 597 ق) نوشته شده است.
البته کتاب با نام التبیان در زمینه های مختلف بویژه در زمینه تفسیر و علوم قرآن فروان نوشته شده است.
کتاب های همنام التبیان:
1 ـ التبیان فی مسائل القرآن که توسط رضی الدین احمد بن اسماعیل قزوینی شافعی (م 590 ق) تالیف شده است.
2 ـ التبیان فی آداب حمله القرآن که ابوالعباس شهاب الدین احمد بن عماد شافعی (م 808 ق) آن را نگاشته است.
3 ـ التبیان فی تفسیرغریب القرآن که آنرا ابوالعباس احمد بن محمد معروف به ابن هاشم (م 815 ق) تالیف کرده است.
4 ـ التبیان لبعض المباحث المتعلقه بالقرآن که توسط شیخ طاهر جزائری، (م 1338 ق) تدوین شده است.
5 ـ التبیان فی اعراب القرآن که توسط ابوالبقاء، عبد الله بن حسین عکبری بغدادی (م 616 ق) تالیف شده است.
6 ـ التبیان فی علم البیان المطلع علی اعجاز القرآن که ابو المکارم کمال الدین عبدالواحد زملکانی (م 651 ق) آن را تالیف کرده است.
7 ـ التبیان فی تفسیرالقرآن که علی بن خلف سعدی شافعی (م 792 ق) آن را نگاشته است.
8 ـ التبیان فی اقسام القرآن که توسط ابن قیم جوزی (م 751 ق) تالیف شده است.
9 ـ التبیان فی تفسیرالقرآن که ابوالحسن نشوان بن سعید حمیری (م 573 ق) آن را نگاشته است.
10 ـ التبیان فی آداب حمله القرآن و نیز مختصر التبیان که محیی الدین ذَوَوی (م 676 ق) آن را نوشته است.
تفسیر التبیان شیخ طوسی بارها در کشورهای اسلامی در چندین هزار نسخه و در چاپ های فراوان منتشر شده است.