آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

این کتاب که یکی از منابع کم نظیر و بسیار مهم در زمینه تفسیرآیات متشابه قرآن به شمار می رود توسط رشیدالدین ابوجعفر محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی معروف به ابن شهر آشوب (م 588 ق) تالیف شده است. ابن شهر آشوب که یکی از دانشمندان بزرگ شیعه و جامع علوم و فنون بود و مورد اعتماد شیعه و سنی می باشد، این کتاب را بنا به در خواست عده‌ای از فضلای زمان خود برای روشن ساختن معنای آیات متشابه قرآن و زدودن اختلافات موجود در زمینه این آیات نوشته است.

این کتاب که یکی از منابع کم نظیر و بسیار مهم در زمینه تفسیرآیات متشابه قرآن به شمار می رود توسط رشیدالدین ابوجعفر محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی معروف به ابن شهر آشوب (م 588 ق) تالیف شده است.

ابن شهر آشوب که یکی از دانشمندان بزرگ شیعه و جامع علوم و فنون بود و مورد اعتماد شیعه و سنی می باشد، این کتاب را بنا به در خواست عده‌ای از فضلای زمان خود برای روشن ساختن معنای آیات متشابه قرآن و زدودن اختلافات موجود در زمینه این آیات نوشته است.

انگیزه و ضرورت تدوین کتاب  متشابه القرآن و مختلف:

او در مقدمه کتابش می نویسد: تأویل و تحقیق معانی آیات متشابه به صورت جمع بندی و طبقه بندی شده در آثار گذشتگان نبوده و فقط در لابلای آثار عده‌ای از معتزله به این مسائل پرداخته شده است و تنقیح و تحریر روشمند به خود را می طلبد. از این رو من به این امر همت گماشتم.

با توجه به اینکه تأویل آیات متشابه و اصل تقسیم آیات قران به «محکم» و «متشابه» یکی از اساسی ترین ارکان بررسی اندیشه اسلامی در قرآن است و اختلاف نظرهای فراوانی میان فرقه های اسلامی اعم از حنابله ها، حشویه، ظاهریه، معتزله، اشاعره، و شیعه در این زمینه وجود دارد، برای روشن شدن اندیشه صحیح قرآنی تشیع؛ نگاشتن کتاب در زمینه آیات متشابه قرآن از دیر باز امری ضروری بوده است. فرقه هایی که قائل به تأویل بوده اند تفاسیری با عنوان تأویل القرآن، مجاز القرآن، و متشابه القرآن نگاشته اند؛ اما تا زمان ابن شهر آشوب این مسئله به صورت «تفسیر ترتیبی» مطرح و رایج بود و او با ذکاوت فراوانی که داشت توانست یک کتاب در زمینه متشابهات قرآن به صورت موضوعی در ابواب عقاید اسلامی بنگارد.

ساختار و ابواب کتاب متشابه القرآن و مختلفه:

1 ـ باب توحید، 2 ـ باب عدل، 3 ـ باب نبوّت؛ 4 ـ باب امامت؛ 5 ـ باب مفردات؛ 6 ـ باب اصول فقه؛ 7 ـ باب فقه؛ 8 ـ باب ناسخ و منسوخ؛ 9 ـ باب اصول نحو و ادبیات؛ 10 ـ باب نوادر.

ابن شهر آشوب هر یک از ابواب دهگانه را در چندین فصل متناسب با موضوع آن تنظیم کرده است؛ به طوری که به ترتیب در باب اول یعنی توحید پنجاه و هشت فصل را درباره مسائل مهم توحید مثل خلقت آسمان‌ها، زمین و انسان، علم الهی، صفات الهی، عرش، معنای قرب الهی، معنای ید و سایر اوصاف تشبیهی خدا مانند جنب و مجئ آورده است و در ذیل این باب و فصول آن به شبهات مجسّمه، مشبّهه، اشاعره، مجبّره و مفوّضه پاسخ داده است.

باب دوم را در سی و سه فصل از ابواب عدل الهی منعقد ساخته و مباحثی مثل قضاء و قدر، حسن و قبح، نور و ظلمت، هدایت و اضلال، جبر و اختیار، تکلیف و مشیّت الهی را به بحث گذاشته است. او در این فصول انحراف های عقیدتی فرقه های مختلف اسلامی را رد و ابطال کرده و معارف دقیق قرآن را که با توحید اصیل سازگار است به بحث گذاشته است.

باب نبوت را نیز در بیست و هشت فصل که ابتدا دو فصل درباره کرامت انبیاء و عصمت آنها است منعقد ساخته و پانزده فصل را به نام هر یک از انبیاء بزرگ الهی نامگذاری کرده و شبهات مربوط به آنها را که برخی از کوته اندیشان در مورد آیات قرآنی مطرح کرده اند پاسخ داده و نه فصل آن را نیز برای بررسی مسائل پیرامون نبوت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) مثل ضلالت، مشاوره، شرح صدر و رحمت، هدایت نبی اکرم و تکذیب رسول اختصاص داده است. او در این فصول به شبهات معتزله و سایر اهل سنت درباره افضل بودن ملائک از بشر پاسخ داده و اشکالات آنها درباره عصمت انبیا و به ویژه نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) را رد و ابطال کرده است.

در ذیل باب امامت نیز بیست و سه فصل را درباره وجود امام یا پیامبر در هر زمان، افضل و اعلم بودن امام از سایر خلق، وصایت، خلافت، موده القربی، ردّ اختیار امت برای انتخاب امام، اکمال دین، عدم جواز تبعیت از غیر امام، امامت علی و اولاد طاهرین آن حضرت (علیهم السلام)، فضائل علی و فاطمه زهرا (علیهما السلام) و فضائل حسنین (علیهما السلام) منعقد ساخته و بسیاری از شبهات و انحرافات موجود درباره مسئله امامت را در ذیل آیات مربوط به آن به بحث گذاشته است که در ضمن آنها به اشکالات و شبهات مخالفین پاسخ داده است.

باب مفردات را نیز به مسائل متفرقه کلامی (عقیدتی) مثل توبه، حبط اعمال، کفر و ایمان، رزق و اجل، رجعت، قبر و سوال آن، قیامت، شافعت، دعا، و سایر مسائل مهم کلامی اختصاص داده و در بیست و یک فصل به تفسیر و تأویل دقیق و علمی آیات متشابه در این زمینه ها پرداخته است.

ابواب اصول فقه و فقه را نیز به ترتیب در هشت فصل و بیست و سه فصل برای مهمترین مسائل این دو علم منعقد ساخته و احکام شرع را با استفاده از آیات قرآنی مورد بررسی قرار داده است. نظرات فقهی ابن شهر آشوب در این باب‌ها مورد توجه و استناد فقهای متاخر شیعه قرار گرفته است.

باب ناسخ و منسوخ را نیز فقط در یک فصل مطرح کرده و ابعاد مسئله نسخ را بررسی کرده است.

در باب نحو و ادبیات نیز مسائلی مثل مذکر و مونث بودن الفاظ، عدد، محذوف‌ها، مفرد و جمع، نامهای غیر منصرف و سایر مباحث مهم را در چهارده فصل تنظیم و بحث کرده است.

باب نوادر را نیز به مباحث مربوط به مسائل معانی، بیان، و بدیع (یعنی فصاحت و بلاغت) قرآن از جمله حقیقت، مجاز و استعاره اختصاص داده است. که آن را در هشت فصل مرتب کرده است.

جایگاه کتاب:

کتاب ابن شهر آشوب علاوه بر بحث های تفسیری، بسیاری از احادیث را نیز برای تایید و تثبیت مطالب خود در لابلای مباحث آورده است که برخی از آنها در منابع و مجامع حدیثی پیش از وی نبوده و او از اصول چهار صدگانه ای که در دست داشته یا از مشایخ بزرگ حدیث خود نقل کرده است. از این جهت کتاب او به عنوان یک کتاب حدیثی معتبر نیز به حساب می آید و از منابع و مآخذ محدثان و علمای متاخر قرار گرفته است. بنابراین کتاب ابن شهر آشوب هم کتابی تفسیری است و هم کتابی حدیثی، فقهی کلامی و لذا دارای اهمیت فراوان است.

کتاب های مشابه و همنام متشابه القرآن و مختلفه:

کتاب های زیادی با نام متشابه القرآن تالیف شده است که غالباً به صورت تفسیرترتیبی قرآن بوده و کمتر از مزایای کتاب ابن شهر آشوب بهره‌ مندند و از طرفی برخی از این کتاب‌ها با مبانی نادرست و انحرافی و غیر توحیدی به تأویل آیات متشابه پرداخته اند.

1 ـ متشابه القرآن قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی؛ 2 ـ متشابه القرآن سیوطی؛ 3 ـ البرهان فی توجیه متشابه القرآن، تالیف برهان الدین محمود کرمانی (م 505 ق)؛ 4 ـ متشابه القرآن ابوالبقاء عکبری حنبلی (م 616 ق)؛ 5 ـ متشابه القرآن و الحدیث، تالیف شمس الدین محمد ابن اللبّان مصری شافعی (م 749 ق) 6 ـ متشابه القرآن سید مرتضی؛ 7 ـ متشابه القرآن عمیدی، 8 ـ متشابه القرآن ابو عبد الله ابن هارون؛ 9 ـ متشابه القرآن محمد بن احمد وزیر؛ 10 ـ حقایق التاویل سید رضی.

این کتاب بارها در ایران، عراق و لبنان به چاپ رسیده است و همچنان مورد توجه قرآن پژوهان، متکلمان و فقه ای شیعه و سنی قرار دارد.