آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روايات، مطالب تكان دهنده اى پيرامون عواقب سوء «غفلت» وارد شده که برخی از آنان عبارتند از اينكه: «غفلت» از بزرگترين دشمنان انسان است، سبب غرور انسان مى شود و مقدمات هلاكت او را فراهم مى سازد، مايه گمراهى افكار و سرلوحه نحوست هاست، مانع اثر كردن مواعظ و اندرزها در انسان مي شود و كمى غفلت از دلايل پيشرفت دولت هاست و ... .

در منابع روايى اسلام، روايات تكان دهنده اى پيرامون عواقب سوء «غفلت» و آثار زيانبار آن وارد شده است كه به خاطر كثرت، گلچينى از آنها را در ذيل آورده ايم:
1. هنگامى كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) به معراج رفت، خطاب هايى از سوى خداوند به او شد، از جمله اين كه: «يَا اَحْمَدُ اَنْتَ لا تَغْفَلْ اَبَداً مَنْ غَفَلَ عَنِّى لَا اُبَالِى بِاَىٍّ وَادٍ هَلَكَ»(1)؛ (اى احمد! هرگز غافل مشو؛ هركس از من غافل شود، من نسبت به اين كه او در كدام راه هلاك و نابود مى شود، اعتنا نمى كنم). اين بيان به خوبى نشان مى دهد كه عاقبت «غفلت» از خداوند، هلاكت و نابودى است.
2. اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب(عليهما السلام) در عبارتى كوتاه و پرمعنى مى فرمايند: «اَلْغَفْلَةُ اَضَرُّ الاَعْدَاءِ»(2)؛ (غفلت از بزرگترين دشمنان انسان است)؛ زيرا سرچشمه بسيارى از گناهان و معاصى است.
3. آن حضرت(علیه السلام) در حديث ديگرى فرموده اند: «اَلغَفْلَةُ تَكْسِبُ الاِغْتِرارَ وَ تُدْنِى مِنَ البَوَارِ»(3)؛ (غفلت سبب غرور انسان مى شود و مقدمات هلاكت او را فراهم مى سازد).
4. باز از همان حضرت نقل شده است كه: «اَلْغَفْلَةُ ضَلالُ النُّفُوسِ وَ عُنْوَانُ النُّحُوسِ»(4)؛ (غفلت، مايه گمراهى افكار و سرلوحه نحوست هاست)؛ زيرا تنها راه نجات از گمراهى، تفكر و انديشه است؛ ولى «غفلت» دشمن سرسخت آن مى باشد.
5. در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است: «وَيْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ عَلَيْهِ الْغَفْلَةُ فَنَسِىَ الرَّحْلَةَ وَ لَم يَسْتَعِدْ»(5)؛ (واى! بر كسى كه «غفلت» بر او غلبه كند و نتيجه سفر آخرت را به فراموشى بسپارد و آماده آن نشود).
6. امام صادق(عليه السلام) مى فرمايند: «اِنْ كَانَ الشَّيطانُ عَدُوّاً فَالْغَفْلَةُ لِمَاذَا»(6)؛ (اگر شيطان، دشمن اسلام است [كه هست]، پس غفلت براى چيست؟). در احاديث گذشته، گاه «غفلت» از خدا و گاه «غفلت» از روز قيامت و گاه «غفلت» از وسوسه هاى شيطان، مطرح شده است.
7. اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در حديثى مى فرمايند: «فَيَا لَهَا حَسْرَةً عَلَى كُلِّ ذِى غَفْلَةٍ اَنْ يَكُونَ عُمُرُهُ عَلَيْهِ حُجَّةً وَ اَنْ تُؤَدِّيَهُ اَيَّامُهُ اِلَى الشَّقْوَةِ»(7)؛ (اى واى! بر غافلى كه عمرش، حجتى عليه اوست و روزگارش او را به بدبختى كشاند) منظور از «غفلت» در اين حديث، «غفلت» از ترك انجام وظايف، در طول عمر است.
8. اين مسئله به قدرى داراى اهمّيّت است كه حتى يكى از هدف هاى بعثت انبيا، درمان دردهاى «غفلت» شمرده شده است؛ همان گونه كه در خطبه 108 «نهج البلاغه» در بيان اوصاف پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) آمده است: «مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَيْرَةِ»(8)؛ (او طبيبى است كه داروهاى خود را براى درمان موارد «غفلت» آماده ساخته و به دنبال بيمارانش مى گردد).
9. در حديث ديگرى از همان بزرگوار در مورد آثار زيانبار غفلت چنين نقل شده است: «بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الْمَوْعِظَهِ حِجَابٌ مِنَ الْغَفْلَةِ وَ الغَرَّةِ»(9)؛ (حجاب غفلت و غرور، مانع از آن مى شود كه مواعظ و اندرزها در شما اثر كند).
10. در روايات اسلامى در حالات «عيسى بن مريم»(عليهما السلام) آمده است: «از كنار قريه اى عبور كرد كه همگى به غضب الهى نابود شده بودند. يكى از آنها را زنده كرد و از او سؤال نمود: اعمال شما چگونه بود كه چنين بلايى دامنتان را گرفت. در پاسخ گفت: پرستش بت، محبت دنيا، ترس كم، آرزوى دراز و غفلت آميخته با لهو و لعب».(10)
11. اميرمؤمنان علي(عليه السلام) درباره جنبه اجتماعى غفلت فرموده اند: «مِنْ دَلائِلِ الدُّولَةِ قِلَّةُ الْغَفْلَةِ»(11)؛ (از دلايل پيشرفت دولتها [يا پيشرفت در امور زندگى مادى و معنوى] كمى غفلت است). آرى! «غفلت» و بى توجّهى در امور اجتماعى، ضايعه عظيمى به دنبال دارد.
12. اين بحث را با حديثى از حضرت علي(عليه السلام) پايان مى دهيم كه مردم را با بيان رساى خويش مخاطب ساخته و مى فرمايند: «اِتَّقِ اَيُّهَا السَّامِعُ مِنْ سَكْرَتِكَ وَ اسْتَيْقِظْ مِنْ غَفْلَتِكَ، وَ اخْتَصِرْ مِنْ عَجَلَتِكَ»(12)؛ (اى شنونده! از مستى [مال و قدرت و مقام و نعمت] بپرهيز و از خواب غفلت بيدار شو و از شتابزدگى بكاه).
طبق بيان مولاى متقيان علي(عليه السلام) عامل بدبختى انسان، سه چيز است: مستى شهوت، غفلت از واقعيت ها و شتابزدگى در كارها و امام(علیه السلام) نيز در اين بيان كوتاه، هشدار مى دهد تا شنوندگانش (از هر گروه و هر جمعيت) از اين سه امر بپرهيزند تا خوشبخت شوند و اهل نجات گردند.
نتيجه اینکه: گرچه بيشتر مردم از آثار زيانبار «غفلت» غافلند؛ اما پيشوايان بزرگ ما - كه فاجعه حاصل از آن را مى ديدند - با عبارت هاى مختلف و تعبيرهاى گوناگون هشدار دادند و همان گونه كه در عبارت هاى گذشته بيان شد، اهمّيّت موضوع را گوشزد كردند. يادآورى اين موضوع نيز لازم است كه «غفلت» مفهوم وسيع و گسترده اى دارد؛ يعنى، شامل «غفلت» از خدا و «غفلت» از يوم المعاد و ناپايدارى دنيا و «غفلت» از شيطان و وسوسه هاى او مى شود و در يك بيان كلى، «غفلت» از تمام امورى كه به نوعى با سعادت انسان ارتباط دارد.(13)