آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«قرآن» تاكيد دارد كه خداوند همه اسباب معرفت را (عقل براى درك امور معقوله، چشم براى امور محسوسه و گوش براى علوم نقلى) در اختيار همگان گذارده؛ ولى بسياري از انسانها اين اسباب را به كار نمى گيرند و از آن بهره مند نمى شوند، لذا آنها از حيوانات هم پست ترند؛ چراكه اگر حيوان چيزى نمى فهمد از خود اختيارى ندارد؛ اما آنها همه اين وسائل را در اختيار دارند و امكان استفاده از آنها را دارند؛ ولى از آن بهره نمى گيرند. سرچشمه همه اين امور، «غفلت و بى خبرى» است كه در ذيل آيه 179 سوره «اعراف» به آن اشاره شده است: «اُولِئكَ هُمُ الْغَافِلُونَ».

كسانى هستند كه درهاى شناخت و معرفت را به روي خود مى بندند، عقل خداداد را تعطيل مى كنند، چشم را بر هم مى نهند و گوش هاى خود را چنان مى بندند كه صداى حقّ را نشنوند و چهره زيباى حقيقت را نبينند و در آنچه موجب بيدارى و هوشيارى است نينديشند. «قرآن» در آيه 179 سوره «اعراف» مى فرمايد: «وَ لَقَدْ ذَرَأنا لِجَهنَّمَ كَثِيراً مِنَ الجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا اُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»؛ (ما به طور مسلّم گروه زيادى از جنّ و انس را براى دوزخ آفريديم، آنها دلها [عقل هايى] دارند كه با آن تعقل نمى كنند، چشمانى دارند كه با آن نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آن نمى شوند! آنها همچون چهارپايانند؛ بلكه گمراه تر! آنها غافلانند).
پيداست اين آفرينش هرگز آفرينش جبرى نيست و اينكه بعضى از طرفداران جبر همچون «فخر رازى» براى اثبات مذهب خود يعنى مذهب جبر به آن استدلال كرده اند(1) كاملا بى پايه است؛ چرا كه پاسخ آن در خود آيه آمده است، مى فرمايد ما همه اسباب معرفت را (عقل براى درك امور معقوله، چشم براى امور محسوسه و گوش براى علوم نقلى) در اختيار آنها گذارده ايم؛ ولى آنها اين اسباب را به كار نمى گيرند و از آن بهره مند نمى شوند. (دقت كنيد) به همين دليل مى گويد آنها تا سرحد حيوانات؛ بلكه پائين تر از آنها سقوط مى كنند؛ چراكه اگر حيوان چيزى نمى فهمد و درك نمى كند از خود اختيارى ندارد اسباب آن در اختيار او نيست، گمراه تر از حيوانات كسانى هستند كه همه اين وسائل را دارند و امكان استفاده از آنها برايشان فراهم است؛ ولى از آن بهره نمى گيرند، سرچشمه همه اين امور، «غفلت و بى خبرى» است كه در ذيل آيه به آن اشاره شده است: «اُولِئكَ هُمُ الْغَافِلُونَ». شبيه همين معنا در آيه 10 سوره «ملك» آمده است كه دوزخيان در پاسخ مأموران دوزخ و فرشته هاى عذاب مى گويند: (ما اگر گوش شنوا داشتيم يا عقل خود را به كار مى گرفتيم هرگز جزء دوزخيان نبوديم)؛ «وَ قَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي اَصْحَابِ السَّعِيرِ».
در حقيقت ريشه تمام بدبختى هاى انسان و اُمُّ المفاسد همين است كه انسان عقل، گوش و چشم خود را به كار نمى گيرد و از اين سرمايه هاى عظيم الهى براى معرفت و شناخت بهره گيرى نمى كند، نه اينكه خدا سرچشمه ها و منابع معرفت را از او دريغ داشته باشد؛ بلكه همه را به او داده است؛ امّا از آنها بهره اي نمى گيرد.(2)