آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بايد دانست که تعریف تواضع از نشانه های آن جدا نیست و یکی از بهترین راه های تعریف یک موضوع، ذکر نشانه های گوناگون آن است. از نشانه های تواضع این است که انسان قدر و موقعیت نفس خویش را بداند، دوست نداشته باشد کاری درباره کسی انجام دهد كه نمي خواهد همانند آن را درباره او انجام دهند. جواب بدي ديگران را با نیکی پاسخ دهد، خشم خود را فرو برد، از گناهان مردم درگذرد و ... .

«تواضع» از مادّه «وضع» در اصل به معنى فرو نهادن است، اين تعبير در مورد زنان باردار كه مولود خود را به دنيا مى‏ آورند به عنوان وضع حمل گفته مى ‏شود و در مورد خسارت و زيان كردن و كمبود، تعبير «وضيعة» به كار مى ‏رود و هنگامى كه به عنوان يك صفت اخلاقى گفته مى ‏شود مفهومش اين است كه انسان خود را پايين ‏تر از آنچه موقعيّت اجتماعى اوست قرار دهد، به عكسِ تكبّر كه مفهومش برترى ‏جويى و قرار دادن خويشتن برتر از موقعيّت فردى و اجتماعى اوست.
بعضى از ارباب لغت، «تواضع» را به معنى «تذلّل» تفسير كرده‏ اند و منظور از تذلّل در اينجا خضوع و فروتنى و تسليم است. مرحوم نراقى در «معراج السعاده» در تعريف تواضع مى ‏گويد: «تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتار چندى است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى‏ كند».(1)
تعبير به «فروتنى» در فارسى دقيقاً همين معنا را مى‏ رساند و اين مسئله از خلال گفتار و رفتار انسانها نمايان مى‏ شود. در حديثى از امام علىّ بن موسى الرضا(عليه السلام) مى ‏خوانيم: «سؤال كردند: «مَا حَدُّ التَّوَاضُعِ الَّذِى اِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ مُتَوَاضِعاً؟ فَقَالَ: التَّوَاضُعُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا اَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَيُنَزِّلُهَا مَنْزِلَتَهَا بِقَلْبٍ سَلِيمٍ لَا يُحِبُّ اَنْ يَأْتِىَ اِلَى اَحَدٍ اِلَّا مِثْلُ مَا يُؤْتَى اِلَيْهِ، اَنْ رَأىَ سَيِّئَةً دَرَاهَا بِالْحَسَنَةِ، كَاظِمُ الْغَيْظِ، عَافٍ عَنِ النَّاسِ، وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»(2)؛ ([از امام رضا(عليه السلام) سؤال كردند] حدّ تواضع كه اگر انسان آن را انجام دهد متواضع محسوب مى ‏شود چيست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلى دارد: يكى از مراحل آن اين است كه انسان قدر و موقعيّت نفس خويش را بداند و در همان جايگاه با قلب سليم [و پذيرش درونى] جاى دهد، دوست نداشته باشد كارى درباره كسى انجام دهد مگر همانند كارهايى كه درباره او انجام مى‏ دهند [همان گونه كه انتظار احترام از ديگران دارد بايد ديگران را محترم بشمارد و هر كارى را از سوى ديگران دون شأن خود مى‏ شمرد درباره ديگران دون شأن بشمرد] هرگاه بدى از كسى ببيند آن را با نيكى پاسخ دهد، خشم خود را فرو برد، از گناهان مردم درگذرد و آنها را مورد عفو قرار دهد و خداوند نيكوكاران را دوست دارد). آنچه در اين روايت پرمحتوا آمده، در واقع نشانه‏ هاى تواضع است كه از طريق آن مى‏ توان با تعريف تواضع نيز آشنا شد. در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى‏ خوانيم: «التَّوَاضُعُ الرِّضَا بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِهِ وَ اَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِيتَ وَ اَنْ تَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ اِنْ كُنْتَ مُحِقّاً»(3)؛ (تواضع آن است كه به كمتر از جايگاه شايسته خود در مجلس قانع باشى و هرگاه كسى را ملاقات كردى در سلام پيشى بگيرى و جرّ و بحث را رها كنى هر چند حق با تو باشد).
حقيقت اين است كه تعريف تواضع از نشانه‏ هاى آن جدا نيست؛ چرا كه يكى از بهترين راه‏هاى تعريف يك موضوع، ذكر نشانه‏ هاى گوناگون آن است.(4)