آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

نشانه ‏هاى «تكبّر» بسيار زياد است. افراد متكبّر انتظارات زيادى از مردم دارند، ديگران به آنها سلام كنند، كسى پيش از آنها وارد مجلس نشود، هميشه در صدر مجلس جاى گيرند، مردم در برابر آنها كوچكى كنند، كسى از آنان انتقاد نكند و حتّى پند و اندرز نگويد، همه براى آنها امتيازى قائل شوند و حريمى نگه دارند، مردم در برابر آنها دست به سينه باشند و هميشه از عظمت آنان سخن بگويند. بديهى است ظهور و بروز اين حالات تابع درجه شدّت و ضعف تكبّر است.

نشانه ‏هاى «تكبّر» بسيار زياد است، از جمله اينكه افراد متكبّر انتظارات زيادى از مردم دارند، انتظار دارند ديگران به آنها سلام كنند، كسى پيش از آنها وارد مجلس نشود، هميشه در صدر مجلس جاى گيرند، مردم در برابر آنها كوچكى كنند، كسى از آنان انتقاد نكند و حتّى پند و اندرز نگويد، همه براى آنها امتيازى قائل شوند و حريمى نگه دارند، مردم در برابر آنها دست به سينه باشند و هميشه از عظمت آنان سخن بگويند. بديهى است ظهور و بروز اين حالات تابع درجه شدّت و ضعف تكبّر است در بعضى، همه اين نشانه‏ ها ظاهر مى‏ شود و در بعضى قسمتى از اين ها! اين حالات و حركات ريشه‏ هاى درونى دارد، گاه بسيار ضعيف و پنهان است به طورى كه ممكن است افراد در برخوردهاى نخستين هرگز متوجّه آن نشوند و حتّى اين صفت مذموم را با نقطه‏ هاى مثبت و قوّت (مانند اعتماد به نفس و بزرگى شخصيّت) اشتباه كنند و گاه به قدرى آشكار است كه هر كس از دور متوجّه آن مى‏ شود.
بيماريهاى اخلاقى مانند بيماري هاى درونى و جسمانى هميشه همراه با آثارى در برون است. همان گونه كه يك بيمارى كبدى علايم مختلفى بر پوست بدن، چهره، رنگ چشم، زبان و مانند آن دارد، كسى كه به يك بيمارى سخت اخلاقى گرفتار است آثار و نشانه ‏هايش در اعمال و سخنان او ظاهر مى‏ شود.
بزرگان اخلاق، آثار كبر را به طور مشروح و گسترده شمرده‏ اند، اين آثار گاه در چهره ظاهر مى‏ شود، مثل اينكه شخص متكبّر در برابر اشخاص مختلف چهره در هم مى‏ كشد و نگاه‏ هاى تحقيرآميزى مى ‏كند حتّى حاضر نيست با تمام صورت با افراد روبرو شود.
گاه آثار اين خوى نكوهيده در سخنانش آشكار مى‏ گردد، تعبيرهايى كه از خود مى‏ كند مبالغه آميز است و پيوسته ضميرهاى جمع درباره خود به كار مى‏ برد، حتّى تُن صداى او نشان مى‏ دهد كه آدم مغرور و متكبّرى است. در ميان حرف اين و آن مى ‏دود و به كسى اجازه سخن گفتن نمى‏ دهد، به سخنان مردم گوش نمى‏ دهد؛ ولى انتظار دارد همه به سخنانش گوش فرا دهند، سخنان كوتاه ديگران را طولانى مى‏ شمرد و سخنان طولانى و بى محتواى خودش را كوتاه و لازم و واجب مى‏ داند! گاه آثار آن در حركات و اعمال، ظاهر مى‏ شود؛ دوست دارد ديگران در برابر او بايستند و او نشسته باشد، هنگامى كه وارد مجلس مى ‏شود همه براى او قيام كنند، ولى او براى كسى قيام نكند!
در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى‏ خوانيم: «مَنْ اَرَادَ اَنْ يَنْظُرَ اِلَى رَجُلٍ مِنْ اَهْلِ النَّارِ فَلْيَنْظُرْ اِلَى رَجُلٍ قَاعِدٍ وَ بَيْنَ يَدَيْهِ قَوْمٌ قِيَامٌ!»(1)؛ (كسى كه مى‏ خواهد به يكى از دوزخيان نگاه كند، نگاه به كسى كند كه نشسته است و مردم در برابر او ايستاده‏ اند!).
هم چنين متكبّر دوست دارد در كوچه و بازار تنها نباشد و فرد يا گروهى پشت سر او حركت كنند. در حديثى آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِى بَعْضِ الْاَوْقَاتِ يَمْشِى مَعَ الْاَصْحَابِ فَيَأْمُرُهُمْ بِالتَّقَدُّمِ وَ يَمْشِى فِى غِمَارِهِمْ!»(2)؛ (پيامبر اكرم گاه با يارانش حركت مى‏ كرد به آنها دستور مى‏ داد بر او تقدّم جويند و او در لابه لاى آنها راه مى‏ رفت!).
متكبّر دوست دارد كه ديگران به ديدن او بيايند بى آنكه او به ديدن ديگران برود، از همنشينى با فقيران و مستمندان و كسانى كه ظاهر نامرتّبى دارند پرهيز مى ‏كند و اگر گرفتار چنين افرادى شود سعى دارد در نخستين فرصت از كنار آنان برخيزد يا آنها را از خود دور سازد! دوست دارد هرگز چيزى براى اهل خانه با دست خود خريدارى نكند و در خانه كمترين كارى انجام ندهد، زن و فرزند و خدمتكار دست به سينه در برابر او براى انجام حوائج حاضر باشند و او به آنها فرمان دهد!
گاه آثار تكبّر در طرز پوشيدن لباس، مخصوصاً لباس هاى گرانقيمتى كه جلب توجّه مى‏ كند، يا مركب سوارى، خانه و وسايل زندگى، مركز كسب و كار و تجارت و يا حتّى طرز لباس و زندگى فرزندان و بستگان و منتسبين به او آشكار مى‏ گردد و در همه اين موارد هدفش اين است كه ثروت خود را به رخ ديگران بكشد و به گمان خود برترى خويش را نسبت به سايرين ثابت نمايد.
البتّه اين سخن بدان معنى نيست كه انسان از پوشيدن لباس خوب خوددارى كند و لباسهاى مندرس و پاره در تن نمايد؛ بلكه همانطور كه در حديث نبوى وارد شده، عمل نمايد: «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ اَلْبِسُوا وَ تَصَدَّقُوا فِى غَيْرِ سَرَفٍ وَ لَامَخِيلَةٍ»(3)؛ (بخوريد و بياشاميد و بپوشيد و در راه خدا صدقه دهيد بى آنكه اسراف كنيد يا تكبّر و برترى‏ جويى نماييد).
كوتاه سخن اينكه ظهور و بروز خوى نكوهيده «تكبّر و برترى‏ جويى» در تمام شؤون زندگى انسان امكان پذير است و ممكن نيست كسى اين صفت رذيله را به صورت شديد يا خفيف داشته باشد و در چهره و سخن و اعمال او ظاهر نگردد.(4)